1919 (Temmuz - Aralık)

Atatürk'ün, Fransız ve İngiliz koruyuculuğu altında işgal ve örgütlenmesini kesinleştirmiş olan Ermenilere karşı birlik olunması gerektiği konusunda 20, 3, 13, 12. Kolordu Komutanlıklarına ve Adana, Antep, Maraş ve Urfa Merkez Kurullarına gönderdiği 22 Eylül 1919 tarihli yazısı.


Ateşkes sonrasında hükümetimizin Adana ili ile Antep, Maraş, Urfa sancaklarını bırakma güçsüzlüğünde bulunması, bu yörede Fransız ve İngiliz koruyuculuğu altında Ermeni işgalini ve örgütlenmesini kesinleştirmiş ve bunlar, o il ve sancakları Ermenileştirmek amacı ile bir yıla yakın bir süre çalışma göstermiş ve çok üzücü ki, büyük çoğunluğu kendilerinde olmasına karşın, şimdiye dek örgütten yoksun bulunan Türklerin bireysel özverililikleri verimli olmamış ve her gün saldıran Ermeniler, çalışmalarını amaçları doğrultusunda yürütmüşlerdir.
...
1. Şimdiye dek yapılan saldırıların türü aşağıda özetlenir:
A. Fransız ve İngiliz görevlileri ile Ermeni komitelerinin ve oralarda bulunan Ermeni topluluğunun açıktan açığa Müslümanların haklarına saldırmaları.
B. Osmanlı topraklarının değişik yerlerinde oturan Ermenilerin buralara göçlerinin kolaylaştırılması ve burada sayılarının artırılması.
C. Yabancı üniforması ile Ermeni birliklerinin buralara gönderilmesi ve buradakilerle birleştirilmesi.
D. İslam halkın az zamanda ekonomik ve başka baskılarla yok edilmesi ve öldürülmesi ve göçe zorlanması.
E. Aralarına aşamalı olarak sokulan bölücülükle İslam halkının yabancı koruyuculuğunu istemek zorunda bırakılması.
...

Anadolu ve Rumeli
Müdafaa-i Hukuk Derneği
Heyeti Temsiliyesi




Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları, c. I, s. 183-184

Atatürk'ün, 24 Eylül 1919'da General Harbord'a verdiği muhtıranın Ermenilerle ilgili bölümü.



...
Eski zamanlardan beri ortak bir hayat yaşadığımız Müslüman olmayan unsurlar, İtilaf devletleri tarafından kendilerine gösterilen teveccühten cesaret alarak, millet ve devletin itibar ve haklarına açık hücumlara başladılar.
...
Kendileriyle çok uzun bir zaman bir arada yaşadığımız Müslüman olmayan vatandaşlarımız (Ermeniler, Rumlar, Yahudiler vs.) hakkında en iyi niyetlerle samimi duygular beslemekten ve onları da bizimle tam bir eşitlikte düşünmekten başka bir görüşümüz veya hissiyatımız yoktur. Mutlak surette inanıyoruz ki, eğer memleket, ta içinde şimdiye kadar faaliyette bulunan kötü tesirler ve telkinlerden kurtulursa, İmparatorluğun çeşitli ırkları birbirleriyle tam bir barış içinde yaşacaklar ve ortak, mesut ve müreffeh bir hayat süreceklerdir.
...
Merkezi Erivan olan Ermeni Cumhuriyeti'ne karşı dostça olmayan hiçbir niyetimiz yoktur.... Bu yeni devletteki Ermeniler, Ermeni müfreze kumandanının emirleriyle, Müslüman unsuru imha etmek üzere faaliyette bulunuyorlar. Bu emirlerin suretlerini gözlerimizle gördük. Erivan'daki Ermenilerin, Müslümanların imha siyaseti güttükleri ve bu kanlı vahşet dalgasının sınırlarımıza kadar genişlediği, sınırlarımızın, öbür taraftan, ölümden kaçan sayısız Müslümanla dolu olmasıyla da teyit edilmiş oluyor. Diğer taraftan, Erivan hükümeti, sınırın bu tarafında top ateşi açmak suretiyle doğrudan doğruya tahrik faaliyetlerine de kalkışmıştır.
İngilizler, bu hareketlerin cereyanı esnasında, bir yandan Ermenilerin Müslümanlara karşı tutumlarını teşvik ettiler, hatta onları bu konuda kışkırttılar, diğer taraftan Ermenilerin tecavüzlerini bize sayıp döktüler ve bunları tahammül edilemez hareketler olarak nitelediler ve bu komşu devlete saldırarak misillemede bulunmaya bizi zorladılar. Fakat biz hakikatin kendini göstereceğinden emin olarak Ermeni tahriklerine tahammül ettik ve İngilizlerin öfkelerini fark etmemiş göründük. Hakikaten, bizi Ermenilere saldırmaya teşvik eden ve bu şekilde kendi bölüklerini o topraklara gönderebilmelerini sağlayacak bir ortam yaratmayı planlayan İngilizlerin tutumlarını meydana çıkarabileceğimizi düşündük. İngilizlerin bütün bu manevraları, Kafkasya'yı boşaltmaları mecburiyetini hissettikten sonra, onların subay ve temsilcileri tarafından başlatıldı.
...
Erzurum ve Van'daki Müslümanların ve bilhassa sınır bölgelerinde yaşayanların; Ermenistan'da cereyan eden katliama dair her gün aldıkları haberler ve ölümden kaçan ve ağlanacak vaziyette olan mültecilerin manzarası karşısında, büyük heyecana kapılmaları çok normaldir. Galeyanın artmasına bir sebep de Ermenilerin sınırlarımız dışında top ateşi tatbikatı yapmalarıdır....
...

- ATABE, c. 4, s. 106, 108, 111
Atatürk'ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayını, Ankara. 1964. s. 74-84.

Atatürk'ün, Tasviri Efkar gazetesi muhabirinin sorusu üzerine, bir karış vatan toprağının bile Ermeni işgaline bırakılamayacağına dair, 17 Ekim 1919 tarihli cevabı.


- Avrupaca teşkili tasavvur edilen Büyük Ermenistan hakkında ne düşünüyorsunuz? Sizce Ermenistan sınırı ne olabilir?
Mustafa Kemal:
Mütareke'nin yapıldığı tarihteki sınırımız dahilinde kalan vatan kısımlarından bir karış toprağın Ermenistan hükümetine ilhakına millet katiyen razı değildir. Ben de bu meselede şüphesiz, bütün milletin düşündüğünden başka türlü düşünemem.
- ATABE, c. 4, s. 322

Atatürk'ün, Ermeni Patriği Zaven Efendi'nin demeci üzerine, 21 Ekim 1919 tarihli İleri, Tasviri Efkar, Yenigün ve İradei Milliye gazetelerinde yayımlanan açıklaması.


Ermeni Patriği Zaven Efendi geçenlerde Teologos gazetesinde yayımladığı bir mektubunda, birçok Ermeni ailelerinin, son milli harekattan korkarak Erzincan, Erzurum, Samsun, İzmit ve Adapazarı gibi Anadolu havalisinden göç etmekte olduklarını öne sürüyor ve bu şekilde milletin sırf milli haklarını müdafaa emeliyle vücuda getirdiği birliği, bir Ermeni veya Gayrimüslim unsurlar aleyhtarlığıyla şaibedar etmek istiyor. Bunun için, hakikati bu kere ayrıca açıklamaya mecburiyet görülmüştür.
Evvela: Erzincan ve Erzurum havalisinden göç eden katiyen hiçbir Ermeni ailesi yoktur.
...
... Birkaç zengin aile, kendilerince emin gördükleri bir tarafa hanelerini nakletmişler ise de, bu da, Mütareke'den beri Adana ve havalisinde ve bağımsız Ermenistan'daki çoğunluğu temin için, Ermeni komiteleri ile bizzat Patrikhane'nin teşviklerine kapılan ailelerdir.
Anadolu'da genel asayiş ve unsurlar arasında barış ve dostluğun ne kadar emin ve memnuniyet verici olduğunu, geçenlerde Anadolu'yu baştan başa dolaşmış olan General Harbord'un riyaseti altındaki Amerika Araştırma Heyeti ile Fransız Temsilcisi Binbaşı Labonne ve keza Amerikalı Mr. Brown ve Harbiye Nezareti'nde Fransız irtibat subayı Yüzbaşı Leatle ve Fransız Fevkalade Komiserliği maiyetinde Meur ve Sivas Jandarma Mıntıka Müfettişi Binbaşı Brunot'nun raporları tasdik ve ispat eyleyeceği üzere, Patrik Vekili Zaven Efendi'nin Teologos gazetesinde ne maksatla yayımladığı malumunuz bulunan mektubun muhteviyatına lüzumundan fazla ehemmiyet atfetmeyi lüzumsuz görürüz.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti
Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal



-ATABE, c. 4, s. 352, 353
Atatürk'ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayını, Ankara. 1964. s. 108-109.

Atatürk'ün, Adana bölgesinde, Ermenilerin Fransızlar tarafından silahlandırıldığı ve İslamlarla boğazlaşmaya sevk edildikleri ve İslam ahali arasında büyük bir heyecan ve galeyan olduğu ve bu heyecanın Ulukışla havalisine kadar yayıldığına dair, Harbiye Nazırı Cemal Paşa'ya gönderdiği 23 Ekim 1919 tarihli yazısı.


Adana dahilinde, Ermenilerin Fransızlar tarafından silahlandırıldığı ve İslamlarla boğazlaşmaya sevk edildikleri ve İslam ahali arasında büyük bir heyecan ve galeyan olduğu ve bu heyecanın Ulukışla havalisine kadar sirayet ettiği, mahallinden gizlice bildirilmektedir. Bir taraftan da Ayıntap, Maraş'ın, İngilizlerin çekilmesi üzerine Fransızlar tarafından işgal edilmek üzere olduğundan üzülen ve itham olunan ahalinin merkezi hükümetçe hal ve vaziyetlerinin müdafaası hakkında bir teşebbüs vaki olmadığı, serzeniş makamında bildirilmektedir. Ahaliye ona göre tavsiye ve nasihatlerde bulunulmak üzere, bu ahvalin cereyanı karşısında hükümeti seniyenin İtilaf devletlerine karşı almaya karar verdiği vaziyet hakkında aydınlatılmamızı ve Pozantı Telgraf Müdürü Ermeni olduğundan hemen oradan uzaklaştırılmasını arz ve istirham eyleriz.
Mustafa Kemal




ATABE, c. 4, s. 365
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basımevi, Ankara, Eylül 1978 Sayı:77, Belge No: 1695.

Atatürk'ün, Osmanlı sınırları dışında kurulacak bir Ermeni devleti hakkında, 25 Ekim 1919 tarihli Le Temps gazetesinde yayınlanan cevabı.


...
- Ermeni meselesi hakkında ne düşünüyorsunuz? Erzurum ve Van, Bitlis vilayetlerinden pek sınırlı şekilde bir miktar arazi terkine razı mıdırlar?
Mustafa Kemal:
- Osmanlı sınırı haricinde kurulan bir Ermenistan'ı memnuniyetle görürüz.
...

- ATABE, c. 4, s. 384

Atatürk'ün, asker korumasında Kayseri'den Kilikya'ya sevk edilecek olan 800 Ermeni'ye yönelik herhangi bir olumsuz hareketin olmaması için Harbiye Nazırı Cemal Paşa'ya gönderdiği 1 Kasım 1919 tarihli yazısı.


...
2. Sekiz yüz Ermeni, asker muhafazasında Kayseri'den Kilikya'ya kadar naklolacağı ve bunların işgal bölgesine asker muhafazasında sevk olunacağı duyulmuş olup, bu halin haklarında bugün türlü türlü zulümler cereyan eden ve bütün Adana Müslüman kamuoyuna pek büyük kötü tesir yapacağı muhakkak olduğundan, Kayseri Ulukışla yoluyla şimendiferle sevkinin münasip olacağı düşünülmektedir. Keyfiyetin ona göre değiştirilmesine devletlerinin yardımı ehemmiyetle rica olunur.
Heyeti Temsiliye namına
Mustafa Kemal



- Atatürk'ün Bütün Eserleri (ATABE) c. 5, Kaynak Yayınları, 2001, s. 60

Atatürk'ün, İngiliz işgal kuvvetinin tahliye ettiği Maraş'a Fransız kuvvetleri girmekte ve oradaki Ermeniler vasıtasıyla Müslüman kardeşlerimize karşı bir katliam icra etmekte olduklarına dair, Malatya Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne gönderdiği 1/2 Kasım 1919 tarihli yazısı.

Malatya Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne

1/2Kasım 1919

Mütareke şartlarına muhalif olarak İngiliz işgal kuvvetinin tahliye ettiği Maraş'a Fransız kuvvetleri girmekte ve oradaki Ermeniler vasıtasıyla Müslüman kardeşlerimize karşı bir katliam icra etmekte oldukları haber alındı. Cemiyetimizin Nizamnamesi doğrultusunda haksız işgale karşı birlikte ve ittifakla müdafaa esası kabul edilmiş olduğundan, oradan imdat isteyen din kardeşlerimize karşı Malatya'nın münasip coğrafyası hasebiyle derhal yardım icrası icap ettiğinden, Elbistan kazasıyla orada toplanan milli kuvvetlere yardım edilerek, Kuvayi Milliye'nin civar mahallerde takviyesiyle milli müdafaanın muvaffakiyetinin temini lazımdır. Mühimmat ve mitralyöz buradan yarın sevk edilecektir. Düşmanın imdat kuvveti almadan önce uzaklaştırılması gereklidir. ...

Mustafa Kemal



--------------------------------------------------------------------------------
ATABE, c. 5, s. 63
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basımevi, Ankara, Ocak 1997 Sayı:103, s. 72-73.

Atatürk'ün Maraş'taki Ermeni katliamları ve Fransız hükümeti arasında, birtakım Ermeni fedaileri bulunduğuna dair, Elaziz Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne gönderdiği 3 Kasım 1919 tarihli yazısı.


Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti
Heyeti Temsiliyesi namına
Mustafa Kemal



ATABE, c. 5, s. 79

Atatürk'ün, İtilaf devletleri ile Rum ve Ermenilerin ortak ve yardımcısı olan bazı vatan haini siyasi partilerin Meclisi Mebusan'a girmekten korkarak, Meclis'in sırf milli teşkilat mensuplarına ait olduğuna dair haber yaydıklarına dair, 15. Kolordu Komutanlığı'na gönderdiği 4/5 Kasım 1919 tarihli yazısı.


...
... Osmanlı tabiiyetini notalarla reddeden Rum ve Ermeni unsurlarının isyan vaziyetlerini de bu vaziyete ilave etmek lazım gelir.
...
... İtilaf devletleri ile Rum ve Ermenilerin ortak ve yardımcıları bazı vatan haini siyasi partimizin Meclisi Mebusan'a girmekten korkarak, bunun sırf milli teşkilat mensuplarına ait olduğuna dair haberler yaymaları....
...
Heyeti Temsiliye namına
Mustafa Kemal



- ATABE, c. 5, s. 94, 95