1919 (Ocak - Haziran)

VuSLaT

Yönetim
Yönetici
Atatürk'ün, Canik Sancağındaki Ermeni olaylarının sebepleri, etkenleri ve bunun ortaya çıkardığı neticelere dair, Erkanıharbiye- i Umumiye Riyaseti'ne gönderdiği 21 Mayıs 1919 tarihli rapor.

Erkanıharbiye- i Umumiye Riyaseti’ne

Samsun, 21 Mayıs 1919

Canik Sancağındaki eşkıyalıkla asayişsizliğin sebepleri, etkenleri ve bunun ortaya çıkardığı neticeleri burada yaptığım araştırmaya dayanarak ve özet olarak aşağıda arz ederim:

Seferberliğin başlangıcında sancak dahilinde hemen yalnızca asker kaçaklarından ve İslam, Rum, Ermeni gibi unsurlardan ayrı ayrı ve kendi hesaplarına teşekkül eden birtakım çeteler adi hırsızlıklar ve ara sıra adam öldürme olaylarıyla meşgul olmuş, Rum ve Ermeni tehciri sırasında bu unsurlardan ortaya çıkan bazı çeteler siyasi bir şekil kazanmış ve Rusların istilası başlayınca memleket içinde kargaşa çıkarmak için bunlar Ruslar tarafından da cesaretlendirilmiş ve denizden desteklenmiş, bu kısım çetelerin eşkıyalıkları siyasi olmakla beraber mahalli takibat karşısında memleketi tehlikeye atacak dereceye düşürememiştir.

Rusların hezimete uğramasından mütarekeye varıncaya kadar da olaylar ve eşkıyalık alelade devam etmiştir.

...
--------------------------------------------------------------------------------

Atatürk’ün Bütün Eserleri (ATABE), c. 2, Kaynak Yayınları, 1999, s. 314

Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Gnkur. Basımevi. Ankara. Eylül 1963. Sayı: 45. Vesika No: 1051

Mustafa Onar. Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları 1, T.C. Kültür Bakanlığı Atatürk Dizisi: 45, Ankara. 1995. s.38-40.

*******************************************

Atatürk'ün, Ruslar tarafından da teşvik edilen Ermeni ve Rumların Doğu bölgelerinde yaptıkları çete faaliyetleri hakkında Sadaret'e yazdığı, 22 Mayıs 1919 tarihli yazı.

Sadaret Yüksek Makamına
Samsun, 22 Mayıs 1919

Canik sancağındaki eşkiyalıkla asayişsizliğin sebeb ve failleri ve bunun meydana getirdiği bugünkü durumu burada yapmakta olduğum incelemelere dayanarak kısaca aşağıda arz ediyorum.

Seferberliğin başlangıcında liva dahilinde özellikle asker kaçaklarından ve İslam, Rum, Ermeni gibi unsurlardan ayrı ayrı oluşan bir takım çeteler, adi hırsızlıkla, ara sıra da öldürmelerle meşgul olmuşlar, Rum ve Ermeni sürgünü esnasında bu unsurlardan ortaya çıkan bazı çeteler ise siyasi bir hüviyet kazanmıştır. Rusların istilası başlayınca, memleket içinde karışıklık meydana getirmek için bunlar, Ruslar tarafından da teşvik ve denizden de desteklenmişlerdir. Bu kısım çetelerin eşkiyalıkları siyasi olmakla beraber, bölgedeki takibat karşısında memleketi tehlikeye atacak bir duruma düşürememiştir.

Rusların yenilgisinden ateşkese varıncaya kadar olaylar ve eşkiyalık devam etmiştir. İslam çetelerinin teşekkülünde ise hiçbir zaman siyasi bir amaç belirmemiştir. Ateşkesten sonra, Devletçe iki defa ilan edilmiş olan aftan birçok İslam asker kaçağı ve bir kısım İslam eşkiyası yararlandığı gibi Rum eşkiyasından da isimleri bilinen yirmi kadar şahıs teslim olmuştur. Bugün liva dahilinde Ünye çevresindeki bir iki Ermeni çetesinden başka Ermeni çeteleri yok denecek kadar az ve faaliyetleri hissedilmeyecek derecede etkisizdir.

...

... Bu durumun gerektirdiği mümkün olan bütün tedbirlere başvurulmuştur. Sonuçları zaman zaman bildireceğim. Arz olunur.

22 Mayıs 1919
Dokuzuncu Ordu Birlikleri Müfettişi
Padişahın Fahri Yaveri
Tuğgeneral Mustafa Kemal

--------------------------------------------------------------------------------
- Atatürk ile ilgili Arşiv Belgeleri 1911-1921, T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 1982, s. 30-32.


*******************************************


Atatürk'ün, Ermenilerin siyasi emellerini fiilen elde etmek ve asayişi bozuk göstermek maksadıyla Doğu vilayetleri içine çeteler geçireceklerine dair Erkanıharbiye-i Umumiye Riyaseti'ne 24 Mayıs 1919'da yazdığı yazı.

Erkanıharbiye-i Umumiye Riyaseti’ne
Samsun, 24 Mayıs 1919

Silahlı üç yüz Ermeni’nin üç makineli tüfek ve birçok bomba taşıyarak Kars’tan Erzurum’un kuzeydoğusunda sınır üzerinde Kosor mevkiine geldikleri öğrenildi. Ermenilerin siyasi emellerini fiilen elde etmek ve asayişi bozuk göstermek maksadıyla Doğu vilayetleri içine çeteler geçireceklerini ve mütareke tarihinden beri ilk olarak elverişli bulunan mevsimin bu uygulamalarını kolaylaştıracağını pek muhtemel görüyorum. Bu ihtimale karşı 15. Kolordu’ca gerekli tedbirler alınmıştır....

9. Ordu Kıtaları Müfettişi Tuğgeneral
Mustafa Kemal

--------------------------------------------------------------------------------
ATABE, c. 2, s. 325
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, E.U. Basımevi. Ankara. Eylül 1953. Sayı: 4. Vesika No: 77


*******************************************
 

VuSLaT

Yönetim
Yönetici
Atatürk'ün, Doğu vilayetlerin Ermenilere veya herhangi bir yabancı idaresine geçmesine mani olmak için neler yapılması gerektiğine dair 28 Mayıs 1919 tarihli yazısı.

Diyarbekir’de 13. Kolordu Vasıtasıyla
Mebus Kamil Beyefendi’ye
Havza, 28 Mayıs 1919

Doğu vilayetlerin Ermenilere veya herhangi bir yabancı idaresine geçmesine mani olmak ancak bu vilayetlerde tam asayişin ve özellikle bütün milletçe fikir birliğinin mevcudiyetini ispat etmek, tek vücut olan milletin, haklarını ve bağımsızlığını korumak için en son fedakarlığı göze aldığını bütün dünyaya göstermekle mümkün olacağı zatıalilerince bilinmektedir.

...

9. Ordu Kıtaları Müfettişi
Padişahın Fahri Yaveri
Mustafa Kemal


--------------------------------------------------------------------------------

ATABE, c. 2, s. 336

Atatürk Özel Arşivinden Seçmeler IV. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Ankara. 1996. s. 12-14. Belge No: 3
 

VuSLaT

Yönetim
Yönetici
Atatürk'ün Ermenilerin Kars ve Sarıkamış'ta on bin asker yığdıklarına dair, 30 Mayıs 1919'da 15. Kolordu Kumandanlığı'na yazdığı yazı.

15. Kolordu Kumandanlığı’na
Havza, 30 Mayıs 1919
1. Vali Münir Bey’den 29 Mayıs tarihli aldığım şifrede sıhhat derecesi henüz doğrulanmamış kaydıyla Ermenilerin Kars ve Sarıkamış’ta on bin asker yığdıkları ve Antiranik’in de otuz bin kadar kuvvetle Van tarafına inmekte olduğu bildiriliyor. Bilgilendirildiğiniz açık olan bu haberin kaynağı ve doğruluk derecesi hakkındaki araştırma ve görüşlerinizin bildirilmesini rica ederim.
2. Evvelce de arz ettiğim gibi, siyasi vaziyetimizi ben çok karanlık görüyorum. İtilaf hükümetleri, atalarımızdan kalan meşru hakkımız olan toprakları çiğnemeyi Hrıstiyanlık adına bir hizmet sayıyorlar. Bu cümleden olarak Ermenilere vilayetlerimizi peşkeş çekmeleri de (...) ihtimal bulunuyor. Böyle bir vaziyette İngiliz birliklerinin İzmir’de Yunanlılarla Rumlara yaptıkları gibi bu cephede de Ermenilere öncülük edeceği çok muhtemeldir. Ve böyle bir hareketle zorla yerleşmiş olan mahalli ahali ile muhacirleri bir kere daha yerlerinden oynatmak ve bu şekilde azınlığın çoğunluğa hakim olma teorisini uygulamak kendilerince uygun görülebilir. Bergama buna bir misaldir. Kanaatimce böyle bir hali biz düşmanlık olarak görmeye ve saymaya, meşru topraklarımızı ve milli bağımsızlığımızı kurtarmak için mecburuz....​

9. Ordu Kıtaları Müfettişi

Mustafa Kemal






ATABE, c.2, s. 341
Atatürk'ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 1991. s. 27-28.
 

VuSLaT

Yönetim
Yönetici
Atatürk'ün, Sivas ve civarındaki Ermeni hareketlerine dair Harbiye Nezareti'ne yazdığı 3 Haziran 1919 tarihli yazısı.

Harbiye Nezareti’ne
3 Haziran 1919
Sivas ve civarında evvelce bulunan Ermenileri ve daha sonra gelen mültecileri tehdit edecek hiçbir hadise olmamıştır. Sivas’ta ve ne de civarında endişe verici hiçbir hal yoktur. Herkes sessizce kendi işiyle gücüyle meşguldür; bunu kesin olarak arz ve temin ederim.
...

9. Ordu Kıtaları Müfettişi

Mustafa Kemal





ATABE, c.2, s. 354
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, E.U. Basımevi. Ankara. Eylül 1953. Sayı: 5. Vesika No: 95​
 

VuSLaT

Yönetim
Yönetici
Atatürk'ün Doğu vilayetlerindeki Ermeni faaliyetleriyle ilgili olarak Sadaret Makamı'na yazdığı 3 Haziran 1919 tarihli yazısı.

Sadaret Makamına
Havza, 3 Haziran 1919İzmir, Manisa, Aydın’ın işgalinden heyecanlanan ve endişelenen halkın her tarafta milli bağımsızlığı kurtarmak gayesiyle yaptığı etkili gösteriler, yapılan müracaatlardan ve bazı yerlerden bana gelen telgraflardan anlaşılıyor.
Bilhassa vaktiyle yanmış ve pek çok zulüm ve istila görmüş olan Doğu vilayetleri ahalisi, özellikle Ermenilerin fiilen yaptığı bazı harekattan ve yabancıların Batı Anadolu’daki işgal ve istilalarından haklı olarak şüpheye düşmüş ve artık kendi topraklarının da aynı akıbete uğrayacağından endişelenerek güvenecekleri ve teselli bulacakları bir nokta bulmak için vaziyetin açıklığı ve hakikat hakkında durmadan bilgi istiyorlar.
...
M. Kemal
ATABE, c. 2, s. 35
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basımevi. Ankara, Eylül 1978, Sayı: 77, Belge No: 1684
Atatürk Özel Arşivinden Seçmeler, Hazırlayan: T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Kültür Bakanlığı Doğumunun 100. Yılında Atatürk Yayınları: 17, Ankara, 1981, s. 94-95
Mustafa Onar, Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları I, T.C. Kültür Bakanlığı Atatürk Dizisi: 45, Ankara. 1995, s.55
 

VuSLaT

Yönetim
Yönetici
Atatürk'ün Sadrazam'ın bir Ermeni özerkliği esasını kabul etmesinin doğu vilayetlerinde kabul görmediği konusunda Komutanlar ve Valilere çektiği 3 Haziran 1919 tarihli telgrafı.

Komutanlara ve Valilere
Havza, 3 Haziran 1919​
...
... Paris’e gitmeye hazırlanan heyetin (Barış Görüşmeleri Heyeti) görüşüyle milli vicdanın kesin talebi arasında tam uygunluk şarttır. Aksi takdirde millet, gayet zor vaziyette ve telafi edilemez oldubittiler karşısında kalabilir. Bu endişeyi doğuran sebepler şunlardır: Sadrazam Paşa hazretleri, bilinen açıklamasında, bir Ermeni özerkliği esasını kabul etmiş olduğunu bildirdi. Bunun sınırını belirtmedi. Bundan doğu vilayetleri halkı tabii ki üzüldü ve durumun açıklanmasını istemek zorunda kaldı. Toplanmış olan Saltanat Şurası’nda da hemen herkese milli bağımsızlığın korunmasını ve milletin mukadderatının bir milli şuraya verilmesini istediği halde, yalnız hükümetin dayandığı İtilaf ve Hürriyet Fırkası adına Reis Sadık Bey’in yazılı ifadesinde İngiltere’nin himayesi teklif edildi. Geniş bir Ermenistan özerkliğini ve devletin bir yabancı himayesini kabul etmesi meselelerinde milli arzu ile şimdiki hükümetin görüşü arasında mutabakat olmadığı görülüyor. Sadrazam Paşa hazretleriyle beraberinde hareket edecek olan heyetin milletin haklarını savunmada takip edeceği esaslar ve program milletçe bilinmedikçe arz edilen noktalarda endişeye düşmekten kaçınılamaz. Bu suretle vilayetlerdeki ve çevrelerindeki Müdafaai Hukuku Milliye, Reddi İlhak cemiyetlerinin temsilci heyetleri ve henüz teşkilatını tamamlayamayan yerlerde de belediye heyetleri Sadrazam Paşa hazretlerine ve doğrudan doğruya padişaha telgraflarla müracaat ederek, milli tam bağımsızlığın dokunulmazlığının ve milli çoğunluğun haklarının korunmasının milletçe esas şart olduğunu açıklamalı ve buna göre gidecek heyetin savunma esaslarının millete resmen ve açıkça bildirilmesini istemelidir.
...
Mustafa Kemal​
Kemal Atatürk, Nutuk, Yay, Haz. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Ata. Arş. Mrk, Ankara-2000, s. 19-20.
ATABE, c. 2, s. 355-356.
 

VuSLaT

Yönetim
Yönetici
Atatürk'ün Van, Erzurum, Trabzon ve Kafkaslardaki Ermenilerin faaliyetlerine dair 5 Haziran 1919'da Sadaret Yüksek Makamı'na yazdığı yazı.


Sadaret Yüksek Makamına
Havza, 5 Haziran 1919
...
(Doğu Karadeniz Bölgesi’nde) Hrıstiyan unsurları şımartıp çılgınca vaziyetlere sokan Rum ve Ermeni kundakçıları, asayişi yabancılara karşı bozuk göstermek ve işgal ve müdahaleyi davet etmek ve bilhassa yabancı subayların bulunduğu yerlerde hükümetle hiç temas etmemek, doğruca yabancılara müracaat etmek gibi muameleler ve İslamlar aleyhine olaylar çıkartılması gibi tutum ve davranışlarını sürdürüyorlar... Rum ve Ermeni komitacılarıyla, bunların ileri gelenleri, devamlı şekilde temasta bulundukları İngiliz subayları ile bazı Amerikan memurlarından çok yüz buluyorlar.
...
Van vilayetine gelince; adi olaylar dikkat çekmektedir. Ermenistan ve Gürcistan ile sınırları olan bu üç vilayetin (Van, Erzurum, Trabzon) doğusunda ve Kafkas tarafında Ermenilerin faaliyet ve hazırlığı vardır.
...

9. Ordu Kıtaları Müfettişi

Tuğgeneral
Mustafa Kemal









ATABE, c.2, s. 360,361
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, E.U. Basımevi. Ankara. Haziran 1953. Sayı: 4. Vesika No: 64​
 

VuSLaT

Yönetim
Yönetici
Atatürk'ün Merzifon'daki Ermeni hareketleri ve Merzifon Amerikan Mektebi'ne Ermenilere verilmek üzere silah getirildiği hakkında Harbiye Nezareti'ne yazdığı 6 Haziran 1919 tarihli yazısı.

Harbiye Nezareti’ne
Havza, 6 Haziran 1919
Merzifon kazasındaki Rumlarla İngiliz subayları hakkındaki istihbarata ek olarak bu defa Amasya sancağından aldığım bilgide ancak tehcir sırasında Merzifon’da esasen çokça kalan Ermenilerin bu kez başka yerlerden de gelenler ve göçten dönenler yüzünden miktarlarının daima artmakta olduğu ve bunların dışardan da satın almaya teşebbüs etmeleri ve iki ay önce Patrikhaneden gönderilen Bedros Lerzon adında eğitim görmüş iki genç Ermeni’nin siyasi meselelerle uğraştıklarının duyulduğunu, Merzifon Amerikan Mektebi’ne getirilen eşya sandıklarının üzerinde Otoman Amerikan markaları görüldüğünden bunların herhalde silah olduğunda şüphe bırakmıştır.
...
9. Ordu Kıtaları Müfettişi
Tuğgeneral
Mustafa Kemal



- ATABE, c. 2, s. 363

Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, E.U. Basımevi. Ankara. Eylül 1953. Sayı: 5. Vesika No: 101
 

VuSLaT

Yönetim
Yönetici
Atatürk'ün Ermenilerin Kars ve Sarıkamış'ta on bin asker yığdıkları ve elebaşı Antranik'in de otuz bin kuvvetle Van istikametine indiğine dair Harbiye Nezareti'ne gönderdiği 11 Haziran 1919 tarihli yazı.


Harbiye Nezareti’ne
Havza, 11 Haziran 1919
1. Kosor mevkilerine geldiklerini 24 Mayıs 1919 tarih ve 132 numaralı şifre ile arz ettiğim silahlı üç yüz Ermeni’nin gelişi sınırlarımıza tecavüz maksadıyla olmayıp, Oltu hükümetini kurmak fikriyle geldikleri, halbuki Oltu Müslüman Şura’nın kendilerini şimdilik ve ancak misafir olarak kabul edebileceklerini çünkü Şura’nın ahalinin seçimiyle kurulmuş olduğundan ahalinin kendilerini bu şekilde kabul edebileceklerini bildirmesi üzerine, gelen Ermeni asker ve jandarmasının geriye gittiği ve içlerinden o yöreden olan birkaç tanesinin iskan ettirildikleri anlaşılmıştır. Bundan başka on beş subay ve çeşitli sınıflardan oluşan beş yüz kadar bir Ermeni kuvveti Sarıkamış’a gelmiş, bu kuvvetten dördüncü alaya bağlı iki subayla yüz kadar erin sınır civarındaki Rum köylerinin koruması için Rumların yaptığı müracaat üzerine Karaurgan’a geldikleri anlaşılmıştır....
2. Ermenilerin Kars ve Sarıkamış’ta on bin asker yığdıkları ve elebaşı Antranik’in de otuz bin kuvvetle Van istikametine indiğine dair Erzurum vilayetinden sıhhat derecesi henüz ortaya çıkmamış kaydıyla bilgi almış ve konunun araştırılmasını 15. Kolordu’ya emretmiştim. Kolordu Kumandalığı’ndan gelen son bilgiye göre, İngiliz subayları tarafından sevk ve idare edilen altı bin kişi oldukları tahmin edilen Ermeni kuvvetinin Nahcivan ve havalisini işgal ettikleri ve elebaşı Antranik haberinin bu olayın yanlış anlaşılması olduğu bildirilmiş ve bunlardan beraberlerinde top ve makineli tüfek bulunan yüz kişilik bir Ermeni kuvvetinin de Diyadin bölgesinde ve sınırın Kafkas tarafındaki Kürt köylerine taarruz etmiş ise de Mollaömer’de mağlup olarak çekildikleri ve keyfiyetin makamınıza da bildirildiğinin anlaşılmış olduğu arz olunur.​
9. Ordu Kıtaları Müfettişi
Tuğgeneral
Mustafa Kemal




ATABE, c.2, s. 368

Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, E.U. Basımevi. Ankara. Haziran 1953. Sayı: 4. Vesika No: 83
 

VuSLaT

Yönetim
Yönetici
Atatürk'ün, Iğdır'dan Bayezit'e gelen bir İngiliz subayının Ermenilerle ilgili faaliyetlerine dair Harbiye Nezareti'ne yazdığı 12 Haziran 1919 tarihli yazısı.


Harbiye Nezareti’ne
Havza, 12 Haziran 1919
Erzurum vilayetinden aldığım bilgide, 5.6.1919 günü yanında bir Ermeni tercümanı olan bir İngiliz subayı Iğdır’dan Bayezit’e gelerek, Mutassarıf’a: İngiltere himayesinde teşekkül eden Ermenistan’a Bayezit havalisinin de bırakıldığını, ancak Konferans kararlarının kendisine tebliğ edilmiş olduğunu ve bir aya kadar on beş bin Ermeni muhacirinin Ermeni düzenli birlikleri himayesiyle eski yurtları olan Bayezit sancağına sevk edileceğini bildirmiştir. Mutasarrıfı hükümetten bu konuda resmi bir tebligat almamış olduğunu, eğer muhacirlerin dönmesi kararlaştırılırsa, kabul şeklinin hükümetçe alınan tedbirleri kapsayan eldeki talimatname dairesinde olabileceğini, bununla birlikte Bayezit sancağı muhacirlerinin on beş bin olmayıp ancak yedi, sekiz bin kadar olduğu, silahlı Ermeni askeriyle de gelmelerine hacet olmadığı cevabını vermiş.... Bu bölgeler hakkında yaptığım resmi ve özel araştırmaya göre de, Doğu vilayetlerinden bir karış toprağın bile Ermenistan’a bırakılmasının mümkün olmayacağı, bir tek Ermeni askerinin sınırımızın bu tarafına geçmesinin ateşle karşılık göreceği ve ancak hükümetler arasında kararlaşacak ve hiçbir yerde çoğunluk oluşturmamak üzere Ermeni muhacirlerinden isteyenlerin memleket dahiline hükümetin kefil olması ve adli teminatı altında kabul edilebileceği bence de uygun görüldüğünden, ona göre gereğinin yapılması arz olunur.​
9. Ordu Kıtaları Müfettişi
Tuğgeneral
Mustafa Kemal



ATABE, c. 2, s. 373

Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, E.U. Basımevi. Ankara. Haziran 1953. Sayı: 4. Vesika No: 8
 
Üst Alt