Anadolu'da Türklere karşı katliamlar

Ermenilerin Ruslarla birlikte savaştığı ve Şarkikaraağaç'ta Müslümanları katlettikleri

Osmânlı Ordû-yı Hümâyûnu Başkumandanlığı Vekâleti Ermenilerin muhârebe cephelerinde Ruslarla omuz omuza vatanımız aleyhine devam ettikleri harekâtın esaslı bir sûrette ve çoktan hazırlanmış bir plan dâhilinde cereyân ettiği hergün yeni misâllerle sübût bulmaktadır. Ermeniler ahîren harekât ı ihtilâliyyeyi ordularımızın menzil hatlarına da teşmîle başlamışlardır.
2 Haziran târîhinde Şarkî Karahisar kasabasında asker firârîleriyle birlikte beşyüz kadar müsellah Ermeni tebe‘a i İslâm mahallâtına hücûm ile kâmilen İslâm hânelerini ateşlediler, ve yine müsellahan kasabanın kal‘asına tahassun ederek hükûmet i mahalliyyenin pederâne nasîhatlerine silâh ve bombalarla mukâbele ettiler, ahâlî ve askerden ( 150 ) kişinin telef ve zıyâ‘ına sebeb oldular. Hükûmetin son teklîfi de semeresiz kaldı. Nihayet bi'z-zarûr kal‘aya karşı top isti‘mâl edildi. Ancak bu te’sîr ile ( 20 ) Haziran sabahı âsîler elde edildi.
Hudûdlarda düşmanlara karşı ihzâr edilen kuvâ-yi askeriyyenin böyle ötede beride zuhûr eden ihtilâlleri teskîne me’mûren dağıtılmasında ve bundan başka bi-çâre ma‘sûm ahâlînin katline sebep olacak vakâyi‘in adem i tekerrürüne karşı hükûmetimiz gerek hudûdlarda ve gerek orduların menzil hudûdunda bulunan Ermeni erbâb ı kıyâmını Rus te’sîrinden kurtarıp zararsız ve emin mıntıkalara nakletmeye ve her türlü tedâbîrin tatbîkine ma‘a'l-esef mecbûriyyet görmüştür.

Ruslara öncelik eden Ermenilerin Türklerin geri çekildiği mahallelerde katliam yaptıkları

Dâhiliye Nezâreti Emniyyet i Umûmiyye Müdîriyyeti

Trabzon Vilâyeti'nden mevrûd fî 4/5 Şubat sene [1]331 târîhli telgraf-nâme sûretidir.
Ruslara pîş-dârlık eden Ermenilerin askerin ric‘at ettiği mahallerde kalan zükûr ve inâs ahâlî ile mecrûhînimizi şehit etmekte oldukları mevsûkan anlaşılmakla ma‘rûzdur.
VâlîCemal Azmi

Bahçecik nahiyesinin Ferhadiye köyünden Hasan ve Şaban'ın evlerinin basıldığı

İzmit SancağıMutasarrıflığıAded181 Dâhiliye Nezâret i Celîlesine Devletlü efendim hazretleri Bağçecik nâhiyesinin Ferhâdiye karyesinden olup Bağçecik ile Sekbân İskelesi vasitatında böcek hânelerde ikâmet etmekde olan Hasan ve Şa‘bân'ın meskenleri evvelki gece tarz ı tekellümlerinden Ermeni oldukları anlaşılan onbeş kişi tarafından basılarak bir çift kara sığır öküzüyle bir buzağı ve bir re’s inek ve bir kebîr kazan ahz ü gasb etdikleri anlaşılmış ve icrâ kılınan tahkîkât ve taharriyât netîcesinde mevâdd ı mesrûka i ma‘rûza Bağçecik'in Kumluk Mahallesi'nden Köknar oğlu Ohannes'in hânesinde bulunarak sened mukâbilinde sâhibine teslîm edildiği ve tahkîkât devâm etmekde bulunmuş olduğu arzolunur. Ol bâbda emr ü fermân hazret i men lehü'l emrindir.
Fî 12 Cemâziye'l âhır, sene [1]337 ve Fî 14 Mart, sene [1]335
İzmit Mutasarrıfı(imza)

Hafik kazasında öldürülen iki Ermeninin suçsuz olmadığının bildirilmesiTrabzon VilâyetiMektûbî KalemiUmûmî Numara 12677Husûsî " 681Leff Dâhiliye Nezâret i Celîlesine Devletlü efendim hazretleri Giresun'un Kulakkaya'ya iki sâ‘at mesâfedeki Melet yaylasına asker elbisesini lâbis yirmiyedi kişilik bir çete gelerek Karagöl yaylasındaki ahâlîye ta‘arruz edip bir kaç sâ‘at müsâdeme vâki‘ olması üzerine Keşab Takım kumandanı ma‘iyyetinde otuz kişiden mürekkeb bir nizâmiyye müfrezesi mahall i vak‘aya i‘zâm kılınmış Melet ve İnâyet yaylalarında nezdlerinde müsâfir kaldıkları Fatsalı zâde Tevfîk ve Anastasi Ağa nâmlarında eşhâs mezkûr çetenin bir zâbit kumandasında asker firârîleri olduklarını söyledikleri hâlde lede't tahkîk Rusya'dan gelip Niksar ve Erba‘a istikâmetlerine doğru gitmekde olan çete efrâdının Rum ve Ermeniden mürekkeb tahmînen otuz kadar şakî oldukları anlaşılmasıyla ta‘kîblerine devâm eden müfreze mezkûr çeteye Sisorta Yaylası'nda tesâdüf ederek vâki‘ olan müsâdeme netîcesinde hüviyyetleri mechûl ve gayr i müslim dokuz kişinin meyyiten derdest edilmiş olduğu ve o civârdaki ormana ilticâ eden rüfekâ yı sâ’iresinin ta‘kîbâtına devâm edilmekde bulunduğu ve hilâf ı hakîkat ma‘lûmât veren Tevfîk ve Anastas Ağalar haklarında mu‘âmele i kânûniyyenin îfâsına tevessül edildiği Vilâyet Jandarma Alay Kumandalığı ifâdesiyle arzolunur. Ol bâbda emr ü fermân hazret i men lehü'l emrindir.
Fî 28 Şevvâl, sene [1]337 ve Fî 24 Temmuz, sene [1]335
Trabzon Vâlîsi VekîliDefterdâr(mühür)

Giresun'un Kulakkaya mevkiinde dokuz Ermeni ve Rum eşkıyanın ölü olarak ele geçirildiğiTrabzon VilâyetiMektûbî KalemiUmûmî Numara 12677Husûsî " 681Leff Dâhiliye Nezâret i Celîlesine Devletlü efendim hazretleri Giresun'un Kulakkaya'ya iki sâ‘at mesâfedeki Melet yaylasına asker elbisesini lâbis yirmiyedi kişilik bir çete gelerek Karagöl yaylasındaki ahâlîye ta‘arruz edip bir kaç sâ‘at müsâdeme vâki‘ olması üzerine Keşab Takım kumandanı ma‘iyyetinde otuz kişiden mürekkeb bir nizâmiyye müfrezesi mahall i vak‘aya i‘zâm kılınmış Melet ve İnâyet yaylalarında nezdlerinde müsâfir kaldıkları Fatsalı zâde Tevfîk ve Anastasi Ağa nâmlarında eşhâs mezkûr çetenin bir zâbit kumandasında asker firârîleri olduklarını söyledikleri hâlde lede't tahkîk Rusya'dan gelip Niksar ve Erba‘a istikâmetlerine doğru gitmekde olan çete efrâdının Rum ve Ermeniden mürekkeb tahmînen otuz kadar şakî oldukları anlaşılmasıyla ta‘kîblerine devâm eden müfreze mezkûr çeteye Sisorta Yaylası'nda tesâdüf ederek vâki‘ olan müsâdeme netîcesinde hüviyyetleri mechûl ve gayr i müslim dokuz kişinin meyyiten derdest edilmiş olduğu ve o civârdaki ormana ilticâ eden rüfekâ yı sâ’iresinin ta‘kîbâtına devâm edilmekde bulunduğu ve hilâf ı hakîkat ma‘lûmât veren Tevfîk ve Anastas Ağalar haklarında mu‘âmele i kânûniyyenin îfâsına tevessül edildiği Vilâyet Jandarma Alay Kumandalığı ifâdesiyle arzolunur. Ol bâbda emr ü fermân hazret i men lehü'l emrindir.
Fî 28 Şevvâl, sene [1]337 ve Fî 24 Temmuz, sene [1]335
Trabzon Vâlîsi VekîliDefterdâr(mühür)

İzmit ve Bursa'da Ermeni çetelerinin Müslüman köylere baskın yaptığıBâb ı ÂlîDâhiliye NezâretiEmniyet i Umûmiye MüdîriyetiUmûmîHusûsî71 Şifre İzmit Mutasarrıflığna Gerek Bursa vilâyetinin ve gerek İzmit'in körfez sevâhiline karîb mevâki´de Ermeni çetelerinin onbeş-yirmi kişilik kuvvetlerle kurâ-yı İslâmiyye'ye tecâvüz eylediği haber alınmakdadır. Bursa vilâyeti dâhilinde Ermeni çetelerinin behemehâl tenkîli lüzûm ı kat´îsi vilâyete teblîğ edilmiş olduğundan jandarma alay kumandanının hemen vak´a mahallerine i´zâmıyla livâ dâhilindeki çetelerin her halde şu bir hafta zarfında sûret i kat´iyyede tenkîlleri sûret i kat´iyyede ve ehemmiyetle matlûb ve manzûrdur.
16 Ağustos 1331 Nâzır(İmza)

Urfa amele taburundaki bazı Ermenilerin Müslümanları öldürdükleriBâb ı ÂlîDâhiliye NezâretiEmniyet i Umûmiyye MüdüriyetiHusûsi: 86/517Şifre Erzurum VilâyetineAdana VilâyetineAnkara VilâyetineBitlis VilâyetineHaleb VilâyetineHüdâvendigâr VilâyetineDiyarbakır VilâyetineSivas VilâyetineTrabzon VilâyetineKonya VilâyetineMa‘mûretü'l-azîz VilâyetineVan VilâyetineUrfa Mutasarrıflığınaİzmit MutasarrıflığınaCanik MutasarrıflığınaKaresi MutasarrıflığınaKayseri MutasarrıflığınaKarahisar ı SâhibKütahya MutasarrıflığınaEskişehir MutasarrıflığınaNiğde MutasarrıflığınaMaraş MutasarrıflığınaUrfa Amele Taburu'nun bir bölüğündeki Ermeni efrâdının kazma ve kürekle bi'l-hücûm yüzbaşılarını ve müslüman efrâddan ba‘zılarını şehîd ve cerh ile firâr eyledikleri mahallinden bildirilmesi üzerine bu husûsda daha ziyâde müteyakkız bulunulması ve tedâbîr i kat‘iyye i inzibâtiyyeye tevessül olunması lüzûmunun ordu ve kolordu kumandanlıklarına yazıldığı Harbiye Nezâreti'nden bildiriliyor. Bu bâbda vilâyet/livâca da müteyakkız bulunularak inzibâtın takrîrini kâfil tedâbîr ittihâzı ta‘mîmen teblîğ olunur.
Fî 19 Ağustos sene [1]331 Nâzır

Yalova havalisindeki Ermeni eşkıyalara karşı gerekli tedbirlerin alınması isteğiBâb ı ÂlîDâhiliye NezâretiEmniyet i Umûmiye Müdîriyeti5541ŞifreMahrem ve Müsta´celdir Hüdâvendigâr VilâyetineYalova havâlîsindeki Ermeni eşkıyâsının iş´ârınıza rağmen kesretli ve şâyân ı ehemmiyet bir [dere]cede olduğu mevsûkan istihbâr olundu. *câb eden tedâbîrin bi'l-etrâf ittihâzıyla bunların serî´an istîsâlleri kat´iyyen muktezîdir. İzmit Mutasarrıflığı'na da teblîğât ı lâzime îfâ olundu. Ta´kîbât ve sâir husûsâtda vilâyet, livâ hudûdu nazar ı dikkate alınmayarak tevhîd i fa´âliyet olunması ve tahkîkâtın bi'z-zât idâresi için inde'l-îcâb merkezden hareket edilmesi.
24 Ağustos 1331 Nâzır

Çeteler halinde Müslüman köylerine saldıran ve jandarmaları öldüren Ermenilerin yakalanmasıBâb-ı Âlî
Dâhiliye NezâretiEmniyyet-i Umûmiyye MüdîriyetiUmûmî :Husûsî :118Şifre İzmit Mutasarrıflığınaİzmit*dâhilinde ba‘zı mahallerde Ermenilerin çeteler teşkîl ederek kurâ-yı İslâmiyeye tecâvüz ve İslâm ahâliden ve jandarmalardan* ba‘zılarını itlâf eyledikleri haber veriliyor. Hakîkât-i hâlin ve eğer tecâvüzât vâkı‘ ise çetelerin ta‘kîbleriyle* netîcenin inbâsı ve günü gününe son iki aylık vakâyi‘î mübeyyen bir rapor tanzîm ve irsâli.
Fî 19 Kânûn-ı Evvel, sene [1]331 Nâzırİmza
Ermeni çetelerinin Kestanepınar halkının can, mal ve namuslarına karşı saldırı yaptığı

Bâb-ı ÂlîDâhiliye NezâretiEmniyyet-i Umûmiyye MüdîriyetiUmûmî :Husûsî : 67Şu‘be : 2Şifre Canik MutasarrıflığınaZeyl 28 Kânûn-ı Sânî, sene [1]331. Ermeni çetelerinin köylerine tecavüz ederek gasb-ı emvâl ve katl-i nüfûs ve hekk-i nâmûs fezâyihına ictisâr etdikleri ve bu hâlin tevâlî etmekde bulunduğu Kestanepınar ahâlisi nâmını Hurşîd ve Hüseyin imzâlarıyla Çarşamba merkezinden çekilen telgrafnâmelerde beyân olunuyor. Hakîkat-i hâlin serî‘an inbâsı.
Fî 2 Şubat, sene [1]33[1] Nâzırİmza


Kaynak: : T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü

Kars'da Dokuzuncu Ordu Kumandanı Şevki Paşa'dan mevrûd 25 Teşrîn i Sânî [1]334 târîhli telgraf-nâmeden
"Sene ibtidâsında ordunun ileri harekâta başladığı andan i‘tibâren Batum Mu‘âhede-nâmesi'nin akdi zamânına kadar Ermeniler kadın, çocuk tefrîk etmeksizin yakalayabildikleri her müslümanı hatıra gelmez suver i fecî‘ada katl i âmm ederek bugünkü mevki‘lerine kadar çekildiler. . . . . . . . Bi'l-hâssa Antranik'in binlerce avenesiyle Gence ile Erivan ve Ordubat arasındaki mıntıkada bulunan ahâlî-yi İslâmiyye'yi katl i âmmı devâm ediyor. . . . . . . Biz Ermenilerle hoş geçinmeyi arzu ettik. İ‘âşelerini te’mîn için hükûmetleri nâmına külliyetli cevâbât verdik. Ermeni muhâcirlerini kabûl ile iskân ve i‘âşe ettik. . . . . . . Hâlbuki Ermenilerin îkâ‘ ettikleri hiyânât zavallı islâmları havf ve haşyetlere ilkâ ediyor. Bu bîçâre tâli‘siz insanların hayâtıyla nâmuslarının tahlîsi ve te’mîni için muktezî tedâbirin ittihâzı"

Şevki Paşa'nın 27 Teşrîn i Sânî [1]334 târîh ve 5807 numaralı telgraf-nâmesinden : "Kabahlu ile beş kilometre garb ı şimâlîsinde Kurbân köyleri ve bunlar civârındaki İslâm kurâsına Ermeni asker ve ahâlîsi tarafından baskın yapılarak üç yüz kadar İslâm şehîd edilmiş ve mütebâkîsi hicrete mecbûr edilerek malları gasbolunuştur. . . . . . . . .
Şimdiye kadar yapılan tahkîkâtdan bu havâlîde yüz otuz üç köy ahâlîsi perîşân edilmiştir. . . . . . . Bî-taraf bir hey’etin mahallinde yapacağı tahkîkâtdan derhâl müstebân olacağı üzre yakılan yüzlerce Müslüman köyüne mukâbil Ermenilerin hiçbirşeyine dokunulmamış iken kendileri bu insaniyet-kârâne mu‘âmelemize mukâbil zulüm ve i‘tisâflarından vazgeçmemişlerdir.

Mülgâ Birinci Kafkas Kolordu Kumandanı Mîrlivâ Kâzım Paşa'nın 1 Kânûn ı Evvel [1]334 târîhli raporudur.
"Arâzî i müstevleyemizin istirdâdında ve elviye i sâlisenin tarafımızdan işgâlinde Ermenilerin beşikteki çocuklardan hasta döşekteki ihtiyarlara kadar ellerine Müslüman olarak ne geçtiyse süngülüyerek baltalayarak gözlerini oyarak katliam ettikleri vesâ’ikiyle ( fotoğraf rapor Rus zabitlerinin raporları) sâbittir. . . . . . . Erzincan, Mamahâtun, Erzurum, Kars ve civâr köylerinde Ermenilerin fecâyi‘i o kadar azîmdir ki görülen sahneler en katı yürekli olanları dahî ağlatmıştır. Bugün dahî o fecî‘ manzaralar bilmeyenlere, inanmayanlara, inkâr edenlere, i’tilâf murahhaslarıyla muhtelit hey’etlere gösterilebilir. "
Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât ı İhtilâliyyesi "ünvânı ile Dâhiliye Nezâret i Celîlesi tarafından neşredilen eserden muktebes ba‘zı ma‘lûmât 1- Meşhûr çete rü’esâsından "Antranik "in Sason Hâtırâtı nâmıyla kendi eliyle yazmış olduğu ser-güzeştin bir kısmının sûret i mütercemesi "sahîfe 20" Antranik işbu hâtırâtında çete tertîbâtından, çetelik fa‘âliyyetinden ve îkâ‘ eyledikleri katllerden bilâ-pervâ bahsetmektedir.
2-Kafkas Vâlî i Umûmîsi "Galiçin"in 1897de Çar'a takdîm ettiği lâyıhanın "sahîfe 36"Ermenilere ait kısmında Ermeni âmâlinden ve Katağikoz ve "Eçmiyazin "Sinodi" tertîbâtından ve Ermeni mekâtib i ibtidâ’iyyesinde ta‘kîb edilen makâsidden, Kafkas Ermeni mabû‘âtından, cemiyyetlerden hayrât ve hasenâta hâdim olmaktan ziyâde siyâset ile iştigâl eden cem‘iyyât ı hayriyyeden vesâ’ireden dûr u dırâz bahseylemekte ve Ermeni âmâline karşı ne gibi tedâbîr ittihâzı îcâb eylediğini der-miyân etmektedir. "Galiçin Ermeni âmâlinden bahsettiği sırada diyor ki"Ermenilerin kıyâmından maksad memleketlerinin kadîm istiklâlini te’sîs etmektir. Bu şehirlerde sâkin tahsîl görmüş ahâlî ile silk i ruhbânîye mahsûs eşhâs arasında pek ziyâdedir. Köylüler henüz bu hastalığa tutulmamışlardır. Bu hareketin müşevvik ve muharrikleri ruhbân ve Ermeni matbû‘âtı ile memâlik i ecnebiyyede bulunan ihtilâlci komitelerdir.
3-Balkan Harbi'ni müte‘âkib "Taşnaksutyun"Komitesi'nin şubelerine tevzî‘ ettiği beyân-nâmelerden birisi aynen "sahîfe 61" de münderictir. Bu beyân-nâmede Avrupa'da Hükûmet i Osmâniyye aleyhinde yapılan propagandalardan komite tertîbâtından ve şubelerin ibrâz edecekleri fa‘âliyyetten bahsedilmektedir.
4-Bitlis Rus konsolosunun 3 Kânûn ı Evvel sene [1]910 târîhli raporu "sahîfe 77" mûmâ-ileyh işbu raporunda "Bitlis vilâyetinin şâyân ı dikkat ahvâlinden biri de Ermeni ihtilâl cem‘iyyeti olan Taşnaksutyun'un vilâyet i mezkûre dâhilinde sûret i dâ’imede ibrâz ı fa‘âliyyet eylemiştir"dedikten sonra cem‘iyyet i mezkûre hakkında ma‘lûmât ı kâfiye vermektedir. Mesela" re’îsleri ile birlikte yüzbin azânın dâhil bulunduğu cem‘iyyetin merkez i idâresi "Muş" şehrinde kâ’indir. Bu teşkîlât yirmi komiteye , yüz tâlî komiteye ve sekiz yüz gruba inkısâm eylemektedir ilâ âhir. Taşnaksutyun Cem‘iyyeti'ne dâhil bulunan azâdan herbiri her ay cem‘iyyet kasasına on paradan bin kuruşa kadar bir meblağ te’diyeye mecbûrdur. Bundan dolayı cem‘iyyet i mezkûrenin yalnız Bitlis vilâyetinde bin ilâ bin beşyüz liralık vâridâta mâlik olduğu zannedilmektedir. Bu sûretle her grup ve komitenin topladığı akçe Cenevre'deki "Taşnaksutyun Grup Kalemi"ne gönderilmekte ve kalem i mezkûrca "İsviçre Taşnaksit Hey‘et i Âliyyesi" mukarrerâtına göre sarfedilmektedir diyor. Bitlis Rus konsolosunun 19 Teşrîn i Sânî sene [1]912 târîhli ve "63"numaralı diger bir raporu: bunda mûmâ-ileyh konsolos "Taşnak"komitesinin mukarrerâtından bahseylediği sırada "Taşnaksutyun Cem‘iyyeti Karkar'da katlonulan iki Ermeni'nin intikâmını müslümanlardan almak ve memleketde karışıklık çıkarmak için fırsat beklediğini hükûmete bildiriyor.

5-Çetelerin sûret i teşekkül ve idâresi hakkında komitelerce tertîb ve şu‘ûbâta irsâl olunan ta‘lîm-nâme i dâhilî "sahîfe 131" [1]910 târîhli Ermeni İhtilâlperver Taşnaksutyun Komitesi karyelere â’id ta‘lîmât ı dâhiliyye 58 maddeden ibâret olub mevâdd ı umûmiyye, çetelerin vazâ’ifi, hey’et i icrâ’iyyenin vazâ’ifi, veznadârın vazâ’ifi, silâh muhâfızının vazâ’ifi ve ceza hakkında ahkâm ve tafsîlâtı muhtevîdir.
6- Taşnak İhtilal Komitesi hey’et i fa‘âlesinin nizâm-nâme i dâhiliyyesi "sahîfe 136" işbu nizâm-nâme ber-vech i âti fusûlü hâvî ve 76 maddeden mürekkebdir. Târîhi 26 Eylül 915 Everek-Fatsa Maksad, azalık ve teşkîlât ve vazîfe ve inzibât, ihtilâl, meclis i rü’esa, tâli komite, meclis i umûmi, teşkîlât ı umûmiyye aleyhine îka‘ olunan cerâ’im, hükûm ve mücâzât, i‘tirâz ale'l-hükm.
Van'da ba‘dehû Erzurum'da Rusya General Konsolosu olarak bulunmuş olan General Mayevski'nin (Bitlis ve Van Vilayetleri İstatistiği) nâmıyla 916 târîhinde neşreylediği eserin Ermeni mes’elesine dâ’ir olan kısmı tedkîk edildik de Memâlik i Osmâniyye'de vukû‘ bulan vakâyi‘ i mü’essifenin bütün mes’ûliyyeti evvela siyasi komiteler tesîs eden Ermeni ihtilâlcilere sâniyen bunları teşcî‘ edenlere â’id olduğu vazıhan görülüyor. Mesela eserin bu kısmında mûmâ-ileyh general diyor ki: "Ermenilerin ahvâli hakkındaki şikayâtın şehirlerde sâkin olanlara ber-vechile ta‘alluku yoktur. Şehirlerde sâkin Ermeniler her vakit hürriyetlerine mâliktir. Her husûsda nail i müsâ‘adât olmuşlardır. Köylere gelince bunlar ziraat işlerine ve fenni iskâ ameliyâtına vukûf ı tâmmları sâyesinde şerâ’it i hayâtiyyeleri merkezi Rusya'da mütemekkin Ermeni köylülerinkinden daha muntazamdır. Ermenilerin mütemâdiyen Kürtler tarafından düçâr ı tecâvüz oldukları doğru değildir. Bu yoldaki müdde‘ayât makrûn ı hakikat olsa idi hiç bir Ermeni karyesi mevcut olamaz idi. Hâlbuki kurâ-yi mezkûre Kürtlerin karyelerinden daha ziyâde zengin ve mes‘ûddurlar. 1895 ve 1896 senelerinde Ermeni komiteleri Kürtlerle Ermeniler arasına nifâk tohumu atmışlar ve havâlî i mezkûrede yapılan ıslâhât bu yüzden pâyidâr olamamıştır.
Der-sa‘âdet Fransa Sefîr i Esbakı Mösyö Kanbon tarafından yazılan Ermeni âmâlinden ve Ermenilerin gördükleri teşvîkten bahs olan (1893 ve 97) senelerine â’id Sarı Kitab'da münderic bulunan rapor dahî bâlâdaki ifâdâtı te’yîd etmektedir. Mösyö "Kambon" işbu raporunda Ermeni ihtilâlinin köylülere milliyet, hürrriyet ve muhtâriyet fikirlerini telkîn etmeği der-‘uhde eylediklerini açıktan açığa i‘tirâf etmekle beraber (Hükûmet i Osmâniyye'nin Ermeni komitelerinin fa‘âliyetine karşı tavır ve hareketleri ne olmak lâzım gelir idi. Hükûmet i Osmâniyye kendisinin inhitâtının istihdâf iden tahrîkâtı tasvîb edebilir mi idi?) diyor. General Mayevski Ermeni komiteleri tarafından tertîb edilen harekât ı ihtilâliyyeden ve bu komitelerin ecnebi konsolos ve misyonerlerden gördükleri mu‘âvenet ve müzâhereti ber-tafsîl naklettitkten sonra hulâsaten diyor ki "Türkler hakkında vâki‘ olan şikâyât ne olursa olsun vakâyi‘in yegane müsebbibleri Ermeniler olduğu aşikârdır. " Bu bâbda birçok misâller zikrettikten sonra ilâveten "Ermeni mes’elesine dâ’ir olan neşriyyât kizb-âlûddur. Usât kadınları çocuklarını muhafaza için silâha mürâca‘ât etmemişlerdir. Bilhassa ihtilâl çıkarmak niyetiyle silâha sarılmışlardır. Gayr i müslim ve tamamen ma‘sûm İslâmların ne sûretle telef edildiklerine dâ’ir yedimde evrâk ve vesâ’ik mevcûddur. " Ahvâl i mahalliyye ve Ermeni mes’elesine vukûf ı tâmmı olan General Mayevski'nin eserinin ivaz ve garazdan âri olarak tahrîr edilmiş olduğuna bir delîl i celî bunun münhasıran Rus Erkân ı Harbiyyesi için yazılmış olmasıdır.

Rus zâbitânından Kaymakam Teverdohlebof'un raporudur: 1916 da Erzurum'un Rus kıta‘âtı tarafından işgâlinde gerek şehre ve gerek civârına hiçbir Ermeni yaklaştırılmamıştır. İhtilâlden sonra her türlü tedâbîr lağvedilmiş bulununca Ermeniler Erzurum ve havalisine saldırdılar. Bu hücûmla beraber şehirde ve gerek civâr köylerde hâneler yağma edilmek sâhibleri kâffeten katlolunmak gibi cinâyetler başladı. . . . .
Başkumandan Ermeni kıta‘âtı kumandanlarına efrâdın itâ‘atsizliği son dereceyi bulduğunu söyleyerek pek ağır tahkîrâtta bulundu. Eşkıyâca yapılan zulm ve ta‘addîyi ve yollarda çalıştırılmak bahânesiyle kıra götürülen Türklerin hemân yarı yarıya avdet etmesi husûsunu Ermenilere îzâh ederek eğer taht ı işgâle alınan arâzide Ermeniler hâkim olmak istiyorlarsa kendileri mazbût ahlâk sahibi olduklarını göstermeleri îcâb edeceğini ve yaptıkları cinâyetlerle kendi milletlerinin nâmını televvüs etmekte olduklarını Ermenilerin münevver kısmına pek acı lisânla ihtâr etti. . . . . . . .
Erzincan'da Ermenilerin Türkleri katl i âmmı havâdisi vâsıl oldu. Kıtâl doktor ve müte‘ahhid tarafından tertîb edilmiş yani eşkıyâ tarafından tertib edilmemiştir. . . . . Bizzat müte‘ahhid eğlenmek için seksen kişi kadar bi-çâreleri bir hâneye doldurup kapıdan çıkarlarken birer birer kafalarını parçalamış, Erzincan kıtâlinden sonra mükemmel silâhlarıyla mücehhez Ermeniler Erzurum'a doğru ric‘ate başladılar. Menzil hattını Kürdlerin tasallutundan vikâye için birkaç topla birlikte menzil ile ric‘ate mecbûr olan bir Rus topçu zâbiti bir gün icâbât ı harbiyyyeden olarak Ermeni kıtâ‘âtından ba‘zısını mevzi‘a sokmak istemiş muntazam harp etmek Ermenilerin hoşuna gitmediğinden bir gece Rus zabitleri hânelerinde uyurlarken evleri ile birlikte yakmak istemişler hâneyi tutuşturmuşlardır. Rus zâbitleri pek güçlükle yangından kurtulmuşlardır. Erzincan'dan Erzurum'a ric‘at eden Ermeni eşkıyâ sürüleri yolları üzerine rastgelen İslâm köylerini ahâlîsi ile birlikte mahvetmişlerdir. . . . . .
Kaymakam Garbaznof çocuk kadın birçok ma‘sûm cenazesini ihtivâ eden bir câmi‘ avlusuna Ermeni kıtâ‘âtı nezdinde telefon hidmetini îfâ eden Ermeni kızlarından bir ikisini davet ederek kızlara Ermeni ma‘rifetlerini görüp iftihâr etmelerini makâm ı serzenişte söylemiş, kızlar o hâli gördüklerinde müte’essir olacaklarına bilakis meserretle gülmeğe başlamaları generalin nefretle karışık hayretini mûcib olmuş ve pek ziyâde müte’essir olarak kendilerini ta‘zîr ve tekdîr etmeğe başlamış ve Ermenilerin hatta kadın bile olsalar en alçak ve vahşi bir millet olduklarını ve harp ederek nice fecâyi‘ görmüş bir zâbitin bile tüylerini ürperten vahşet levhası karşısında ta‘lîm ü terbiye ve mekteb görmüş genç kızların meserretle gülmeleri buna delîldir demişdir.
Urfa'da Tellu'l-Kutûr civârındaki mü’essese eytâm-hânesinin Müdîri olan Mösyö Leslee Urfa isyânı arasında Ermenilerle birleşmiş ve hatta kendisinin isyâna bizzat kumanda ettiğide tahakkuk etmiştir Mü’essesesindeki Ermeniler ile birlikte teslîm olduktan bir iki gün sonra hissettiği azâb ı vicdâniden dolayı olacak ki zehir içerek intihâr etmiş ve sûret i mütercemesi âtide muharrer varakayı terketmiştir.
Son vasiyyetim
Şahsımdan başka Urfa'da hiç kimse ve bilhassa Kunzler ve Echart familyaları hiçbir sûretle mes’ûl değildir. Bunlar yaptığım şeye karışmamışlardır. İçdiğimi evvelki misyoner-hâneden getirdim. Ermeni ihtilâline dahl ü iştirâkim olmadı. Fakat ihtilâl beni de sürükledi.
Y. H. Leslee

Bâlâdaki varaka Mr. Leslee'nin hatt ı desti ile yazılmıştır.
Urfa'da Alman Hasta-hânesi Müdîr i SânîsizYakop Kunzler Urfa Alman Hasta-hânesi DoktoruDoktor Armanak The Encyclopedia Britanica'nın "Armenia" Ermeni kelimesi hakkında verdiği izâhât miyânında Ermeni ihtilâline dâ’ir ma‘lûmât ı müfîde mündemicdir. Tiflis'de ve Avrupa pây ı tahtlarının bir çoğunda gazeteler ve hicviyeler neşri maksadıyla cem‘iyetler teşekkül etti. Hınçakistler misillû cem‘iyyât ı hafiyye daha büyük bir maksad ı ihtilâl-cûyane ile te’essüs etti. Vilâyet i şarkiyyeye gönderdikleri murahhaslar fa‘âl propagandalarda bulundular. Eşhâs ı mezkûre oralara esliha ve mevâdd ı müşta‘ile idhâline gayret ettiler. Türkiye'nin sû i idâresinden mütevellid hadisât ı adiyyeyi Avrupa'ya kıtâl i fecî‘a sûretinde gösterdiler. Harekât ı ihtilâliyeye ba‘zı pek genç olan kimseler iştirâk ederek Nihilist esâsâtı dâ’iresinde komiteler teşkîl ettiler. Ermeni ruhbânı tarafından bunlara muhâlefet edildi. İla âhir. . . . . . Bu komitelerin teşvîkâtı neticesinde zuhûr eden vakâyi‘ i ma‘lûmeden bahseylediği sırada "İslâmların ekserisinin Ermenileri himâye ve sıyânet ettiklerini" beyân ve tesbît ediyor.

Kafkasya'da neşrolunan ve Ermeni gönüllü rü’esâ ve avenesi fotoğraflarını hâvî bulunan Volontaire Armenian nâm albüm İşbu albümün mukaddimesinde Ermeni gönüllü alaylarının ne sûretle teşekkül ettiğinden ve kısm ı a‘zamı Osmânlı sıfatını taşıyan bir takım kesânın Devlet i Aliyye aleyhine besledikleri makâsid i hâ’inâneden bahsedilmektedir. Âtîdeki fıkra bilhassa şâyân ı dikkatdir:
"İntikâm saatinin çaldığını bütün millet anladı. Bu gibi fırsatlar her zamân târîhte tekrar etmez. Binâberîn Ermeniler istitâ‘atlarına göre Türkiye Devleti'nin mahvına çalışmalıdırlar.

Urfa vak'asının çıkış sebebi ve neticelerine ilişkin raporBâb ı ÂlîDâhiliye NezâretiEmniyet i Umûmiye MüdîriyetiUmûmi: 44743Husûsi: 23Şube: 2 Mahremdir Hâriciye Nezâreti Celîlesine Devletlü efendim hazretleri
Urfa vak‘asının esbâb ı netâyicine da’ir mahallinde icrâ ettirilen tahkîkâta müsteniden tanzîm olunan raporun sûreti leffen sûb ı alîlerine tisyâr kılınmış olmağla ol bâbda emr ü fermân hazret i men lehü'l-emrindir.
Fî Cemazîe'l-ahir [1]334 ve 23 Mart sene [1]332, 6Nisan [1]916 Bâb ı ÂlîDâhiliye NezâretiEmniyet i Umûmiye Müdîriyeti Urfa Vukû‘âtı Mevcûdiyet i milliyelerini ancak Hükümet i Osmaniye'nin taht ı İdâre ve tâbi‘iyyetinde bulunmak sûretiyle muhâfaza edebildiği halde senelerden beri Ermenistan istiklâli hayâli arkasında koşan ve bu emellerinin esbâb ı husûlünü Hükümet i Seniyye'nin mahvında arayan Ermeniler târîhi kıyâm ve isyânlarıyla Rus, İngiliz, Fransız siyâsetlerine bi'l-fi‘il alet olmak i‘tibârıyla gerek dâhilinde ve gerek memâlik i ecnebiyede Devlet i Alîyye için da’imi unsur ı fesâd ve ihtilâl olmuşlardır ve ale’l-husûs son zamanlarda ve hükümetin muhâfaza i mevcûdiyet ve hayatı için Harb ı Umumi'ye duhûlünden evvel ve sonraki vazi‘yyet i umumiyeyi büyük bir fırsat telakkî ederek Ermeni sâkin olan vilâyâtın hemân cümlesinde isyân ve ihtilâller çıkarmışlardır.
Bunlar miyânında bi'l-hassa [Urfa Vukû‘âtı] gerek tertibât ve istihzârâtının ehemmiyet ve vüs‘atı ve gerek harekât ı isyâniyenin sevk ve idâresindenki intizâm ve ciddiyet i‘tibârıyla fevkalâde ha’iz i ehemmiyet ve şâyân ı tedkîkdir.
Urfa Sancağı- âsâyiş i dâhilinin muhâfazası ve Ordu-yı Humâyûn'un selâmet i harekâtının te’mîni için bulundukları mahallerden çıkarılan Ermenilere iskân menâtıkından olarak ta‘yîn edilmiş ve nefs i Urfa'da '1300' kişiye karîb Ermeni nüfûsuna ve merkez ve mülhükâtında i‘dâdî ve rüşdî derecesinde müte‘addid Ermeni milli mekteblerine ve mu‘tedil bir iklim ile beraber gayet feyzdâr ve münbit araziye mâlik bulunan bu mıntıkada Ermenilerin hükümetçe iskân ve terfîhleri esbâbı istikmâl olunmuş idi. Fakat ahîren zuhûr eden vukû‘ât bu mıntıkanında komitecilerin ifsâdâtından kurtulamadığını ve vakt i merhûnuna intizâren memlektin hayatına kast için her türlü tertibât ve istihzârât ı ha’inânenin burada da ümid ve tasavvurun fevkinde bir nisbet ve derecede ittihâz edilmiş olduğunu bütün vuzûhuyla meydana çıkarmıştır.
Urfa'da son isyânın vukû‘undan evvel Ermenilerin hayatı ve hükümet ile ahâlî-yi islâmiyeye karşı vaz‘iyyet ve sûret i hareketleri tedkîk edilince; buranın pek mühim bir merkez i isyân olduğu ve bu muhitin o sûretle yetişdirilmesi için öteden beri her türlü vesa’itin tedârik ve istihzârına çalışdığı ve Amerikan ve Fransız misyonerlerininde mekâtib ve mü’esseleri vasıtasıyla Ermeni efkârını istedikleri gibi makasid i siyâsiyelerine alet etdikleri tezâhür ediyor.
Evvelâ: Ermeni ihtilâl komiteleri bi'l-hâssa i‘lan ı meşrûtiyetden sonra Urfa'da teşkîlâtını pek esâslı sûretde tatbîk ve tevsî‘ etmiştir.
Sânîyen: Patrikhâne Urfa'ya murahhasa olarak [1]311 Ermeni vukû‘âtında harekât ı isyâniyeye bi’l- fi‘l iştirâkinden dolayı Trablusgarb'a nefyedilen ve i‘lân ı meşrûtiyeti müteâ‘kib avdet eden rahip kisvesi altında şerîr bir komiteciyi intihâb ve i‘zâm etmiştir. Urfa Ermenilerinin riyâset i rûhâniyesende bulunan bu şahıs her vesîleden bi’l-istifâde hükümeti tahkîrden, icrâat ı hükümeti tenkîdden, ahâlî-yi müslümeyi tezyîf ile beyne’l-enâsır idâme i nifâktan geri kalmamış ve kilisede eyyâm ve i‘bâd ı diniyede va‘z yerine bir mavzer alarak [milleti kurtaracak, istiklâlini i‘âde edecek yegâne vâsıtanın silâh olduğu] isbât zımnında konferans vermekten ve [herkesin vâridâtının dörtte biriyle be-heme-hâl tedârike mecbur olduğunu] bir vazîfe i milliye olarak telkîn ve teklîfden ve Ardahan'ın fethine müsâdif bir yortu günü kilisede [bu günün Ermeni milleti ve mefkûre i milliyesi nâmına ağlanacak ve icrâ-yı mâtem edilecek bir gün olduğunu ve islâmların meserretlerine iştirâk edenlerin ha’in millet tanınacağını] alenen söylemekten çekinmemiştir.
Fransız ve Amerikan mekteb ve mü’esseselerinde tahsîl gören ve bi'l-ahire yine mekteblerine mu‘allim sıfatıyla ta‘yîn olunan Ermeniler ise ecnebi amâl ve efkârı için misyonerlerden ziyâde İngiliz ve Fransız propagandacıları kesilmişlerdir.
Başta murahhasa ve papazlar olmak üzere komiteciler bu mu‘allimlerin ve bi'l-hassa istiklâl fikriyle dimâğları meşbû‘ selâmet i tefekkürden mahrûm gençlerin teşvîkâtıyla Urfa'da muhtelif cem‘iyyetler teşekkül etmiş ve hükümet da’ima her yerde olduğu gibi Urfa'da da mutî‘ ve memlekete merbût bir halk yerine komitenin telkînât ve ictihâdatıyla hareket eder bir kitle bulmuştur.
Ma‘lûm olduğu üzere Rusya'nın Türkiye'ye karşı siyâsetinde en mühim ve târîhi iki maksad mündemicdir. Bunlardan birisi; boğazları açarak Bahr ı sefîd'e inmek. Diğeride; vilâyât ı şarkıyeden geçerek İskenderun Körfezi'ni tutmak idi. Urfa, Rus istîlâ ordusunun bu ikinci Diyarbekir-Siverek tarîki üzerinde olduğu için Rus siyâseti nokta i nazarından fevke'l-âde ha’iz i ehemmiyet idi isyânın şekli Rus ordusunun vürûduna intizâren büyük kilise altında kuyular taht-el-zemîn depolar, gayet gizli yollar, sekiz on aylık erzâk iddihârı gibi müdâfa‘ istihzârâtının vüs‘atı bu mıntıkada Ermenilerden Ruslarca pek büyük işler beklenildiğini ve tertibâtın bu esâs da’iresinde ittihâz edilmiş olduğunu te’yîd ve isbât etmiştir.
Bir taraftan; zâhiren katoliklik ve protestanlığı ta‘mîm ve maksadıyla çalışan ecnebi misyonerlerinin telkînâtı diğer taraftan serseri ve ecnebi gayretkeşi vatansız komitecilerin teşvîkâtı ile Urfa'da Ermeni hayatı bi'l-hassa meşrûtiyetten sonra başka bir safhaya dâhil olmuştur.
Hükümet i Seniyye; Osmanlılık ve vatandaşlık nâmı altında enâsır ı muhtelifeyi birleştirmeye ve bir maksat ı müşterek etrafında toplamaya çalışır iken her yerde olduğu gibi Urfa'da da Ermeniler olanca gayretleriyle ve açıktan açığa buna mâni‘ olmuşlar ve merkez-i livâda işciler arasında cem‘iyetler teşkîli ile saat ı mesâ‘î ta‘yîn ettikleri gibi islâmlara karşı tervîc i merâm için îcâbında [boykot] i‘lân etmişler ve mekteblerinedeki talebe ile (16-17) yaşlarındaki kız ve erkek çocuklarına kadar silâh kullanmak, hasta ve yara bakıcılığı ta‘lîm eylemişlerdir. Bu gibi teşkîlât ve tertîbâtla uğraşıldığı sırada Ermeniliği sevk ve idâre edenlerde kısm ı a‘zamı arabacı ve mekkâreci olan Ermeniler vasıtasıyla ve dolgun fiyatlarla Suriye, Halep, Ayıntab'dan ve bi'l-hassa buralardaki itilâf konsoloslarının müzâheretinden, ve asker firârlarıyla, aşâyirden istifâde ederek çok miktarda silâhlar celbine ve Bağdat demir yolu inşâât şirketinde müstahdem . Ermeni ustalardan külliyetli miktarda dinamit ve bomba fitilleri ve eski kaleden kaval toplara mahsûs ufak humbaraları, cephâne ve mühimmât tedarikine muvafık olmuşlar ve buna son zamana kadar muntazaman devâm etmekle beraber Amerikalı misyoner Leslee'nin eytâmhânesindeki demircilik i‘mâlâthânesinde de çok miktarda mermi vesa’ire ve hatta büyük su borularından top bile i‘mâl etmişlerdir. Tedârikât ve istihzârâtın şu sûretle ikmâlinden sonra Urfa Ermenileri münâsip bir fırsat ve vesîleye intizâra başlamışlar ve ma‘mâfih arasıra taşkınlıklardan da geri kalmamışlardır. Bu fırsatı ise Harb i Umumi'nin zuhuru ve Hükümet i Osmaniye'nin bu harbe duhûlü kendilerine tehiyye ve ihzâr etti.
Hükümet i Osmaniye'nin harbe duhûlünü müte‘akib Ermeni fırka i siyâsiye i müttehidesinin Rus ordularının muzafferiyeti halinde mâ‘zallah ı te‘âlâ ric‘at edecek Ordu-yı Humâyun'nun hatt ı ric‘atini kesmek; bil-akis muzafferiyet Ordu-yı Humâyun'a tevcih ettiği takdirde her tarafta i‘lân ı isyân edilerek asâkir i Osmaniye'nin üzerlerine celbi ve hükümetin dâhilen işgali tarzındaki teblîgât ı umûmiyesine tevfîk hareket etmişlerdi. Ermenilerin te’yid eden hıyânetleri üzerine sevk ve ihrâçlarından isyânın zuhûruna kadar geçen müddet zarfında Urfa'ya vilâyât ı sa’ireden bir çok komiteci ve asker firârisi Ermeniler gelmiş ve bunlar Van'ın Ermeni kahramanları tarafından zabt edildiğini, ve Rusların birkaç ay zarfında Siverek üzerinden Urfa'ya doğru geleceklerini ileri sürerek Urfa Ermenelerini isyâna da‘vete başlamışlardır. Yalnız Urfa Komitesi aynı zamanda efkâr ı islâmiyeyi de tâklît etmek ve hükümetin teblîgât ı resmiyesi hakkında da şüpheye düşürmek ve daha doğrusu isyâna kendelerinide ma‘nen iştirâk ettirmek üzere el altından çalışmışlar ve hatta ajans telgrafnamesi şeklinde ba‘zı şeylerde çıkarmışlardır. Bunlardan tevkîf olunan Ermenilerden birisinin üzerindeki İncil kitabının içerisinden çıkarılan musanna‘ ajans müsveddesi aynen şöyledir.
(Almanlar; Fransız hudûdundan sürülmüştür. Ruslar Berlin'e girmeye sekiz kilometre kalmıştır. Ahvâl iyileşmektedir. Muhârebe iki üç haftaya kadar hitâm bulacağa da’ir ümid vardır. ) Ma‘mâfih bu teşebbüsleride hükümetin icrâatındaki ciddiyet ve intizâmı gören ve evâmir i devlete kemâl i hürmetle arz ı mutâva‘at ve inkıyâd eden aşâyir ve ahâlî-yi sa’ire i müslüme üzerinde derin bir his i nefret uyandırmaktan başka bir te’sîr yapamamıştır. Urfa'da Ermeni mahallesi; bir tarafı eski sur ve Tellü'l-fütûr tepesi diğer cihetleri islâm hâneleriyle muhât olan mahalleden ale't-tahmîn bin beş yüz evden mürekkebdir. Evler umumiyetle kârgîr olarak inşâ edilmiş ve her hâne mütea‘ddid gizli odaları ve bu odalarda yatak, yiyecek gibi eşyâyı, dolabları, izbeleri, su kuyuları içinde zîr i zemîn denilen tahte'z-zemîn mahzenleri muhtevî bulunmuş ve yeni yapılan evlerdede bu aksâma riâ‘yet olunmuştur. Bu tertîbâtın mahrem ve mektûm kalmasına son derece i‘tinâ edilmiş ve ev sahibi ile mi‘mârından başka hiç kimse için ma‘lûm olamamıştır. İsyân tedârikâtı miyânında en ziyâde göze çarpan cihetlerden biriside Zeytun, Sason, Bitlis, Ayıntab mıntıkaları için bir kumandan ma‘iyetinde istihdâm olunmak üzere Maraş, ve Diyarbekirden gelen asker firârîsi ve komitecilerle yerli feda’i ve asker firârîlerinden mürekkeb bir kuvve i müsellehe, ve su taşımak, un öğütmek, ekmek pişirmek, hasta ve yaralılara bakmak, tedâvî etmek, tüfenk temizlemek emr götürmek, fişenk yapmak, mev‘izeler irâd neşâid i milliye terennüm etmek için kollar tertîb edilmesi müfettişler ve bir de iâ‘şe me’mûrları ta‘yîni, ve birde Ermeni ihtilâllerinde ebeveyni ölen yetimlerden birer hey’et i teşcîi‘ye tertîb olunmasıdır. İsyândan matlûb olan maksad hakkıyla te’mîn olunmak için hükümet kuvvet gönderemeyeceğini ve Rus ordusunun Siverek tarîkıyla Urfa'ya vürûduna kadar 7-8 ay mukâvemette bulunacaklarını tahmîn ederek ordunun bir kısmını üzerlerine celb ile işgâl etmek ve mühimmât sarf ettirmek için en münâsib bir zamana intizâr olunduğu sırada silâh toplanması ve 31 tevellüdlilerin askere alınması muâ‘meleleri üzerine Zeytun, Sason, Haçin, Diyarbekir havâlisinden kaçan asker firârileriyle komitecilerinde inzimâm ı muvâfakatıyle evvela: Urfa'ya bir buçuk saat mesâfedeki Germüş karyesinde ve 6 Ağustos 1331 de Perşembe günü akşamı nefs i Urfa'da ilk isyân kurşunu atılmıştır.
İsyân hareketi; evvela: Urfa'ya bir buçuk saat mesâfede ve ovada vâki‘ Germüş karyesinde zuhûr etmiştir. Bu karye cesîm bir ermeni kilisesi ile protestan ma‘bedini ve arkasında dik ve müdâfa‘ya fevk-al-hadd elverişli ve sarp ve mağaraları hâvî Germüş Dağı'na istinâd eder. Büyükçe bir köydür. Hükümet burada bir Ermeni çetesinin mevcudiyetinden haberdar edilmiş ve tenkîlleri için yirmi otuz kişilik bir jandarma kuvveti gönderilmiş ise de taharriyâtın geceye tesâdüf etmesi ve dağdaki pusulardan atılan kurşunlar ve jandarmadan bir şehit bir mecrûh verilmesi ve karanlıkta muntazaman ve müştereken hareket edilememesi yüzünden istîsâlleri mümkün olamamış ve o sırada mezkûr karye civârından geçen bir kuvve i seferiyyenin muâ‘venetiyle Germüş Dağı'ndan biri Gürünlü (Sivas) diğeri Kayserili iki feda’i ile bir mağara içinde yirmi kadar mavzer tabanca cephâne, bomba, zahîre ve feda’ilerden bazıları der-dest edilmiştir. Germüş eşkıyasının kısm ı a‘zamı Urfa Ermenilerinden olduğu ve Urfa merkezine a'id silâhların bu Germüş karyesinde saklanıldığı haber alındığından hükümet i mahalliyece silâh toplanmasına karar verilmiş ve keyfiyet murahhasaya anlatılarak aksi halde ihrâçdan istisnâ olunan Urfa Ermenilerinin de emniyet i dâhiliyeyi muhafazaten ihrâc ve menâtık ı mua‘yyeneye sevk edilecekleri teblîğ olunmuştur. Murahhasa buna cevaben (düşünelim) sözüyle iktifâ etmiş ve ma‘mâfîh hükümetçe silâh taharriyâtına mübâşeret edilmiştir. Bu taharriyât netîcesinde nefs i Urfa'da 730 memnû‘ ve gayr i memnû‘ tüfenk 406 tabanca 74 eslahâ i câriha 4933 fişenk elde edilmiştir. Taharriyât sıralarında 6 Ağustos 1331'de kasabadan Kerz? Mahallesinin Bedük? Meydanı denilen mevki‘de Aveş? ve Sergis ve kardaşlarının hânesinde eslehâ i memnû‘a ve mevâd ı infilâkiye bulunduğu ihbâr olunması üzerine merkez polis me’mûrlarından Kadri ve Mustafa Nuri Efendi'lerle jandarma Halil ve Bâkır Çavuşlar taharriyât ve hafriyât için i‘zâm olunmuşlar ve mezkûr hânede hafriyât icrâ edildiği esnâda oraya muttasıl mahfûz bir mahalde müddet i medîde hâl ı ihtifâda kalmalarından nâşî saç ve sakalları uzamış üç yabancı komite ser-gerdesinin muhtefî olduğu görülerek der-destlerine teşebbüs olunmuş ise de merkûmların birden bire silâh isti‘mâl etmeleri üzerine Polis Mustafa Nuri Efendi ile Bâkır Çavuş şehîd düşmüş ve firârları esnâsında üzerlerine gelen jandarma efrâdından Hacı ismindeki neferide bacağından vurarak yarım saat sonra vefâtına sebeb vermişlerdir. Mezkûr hânede icrâ kılınan taharriyâtta büyük çaplı beylik bir mavzer ile buna mahsûs fişenkler ve iki dizi ayrıca martin fişenkleri bulunmuştur. Bu vak‘a akabinde kasabada zaten heyecanda bulunan ahâlî arasında te’mîn i sükûn için îcâb eden tedâbîr ittihâz olunmuş ve Ermenilerden hiç birini zarar gelmemek için sokakda ve dükkânlarda öteye beriye ihtifâ edenlerden üç dört yüz kadarı toplatılıp da’ire i hükümette ve karakollarda muhâfaza edildikten sonra sükûnun avdetini müte‘âkib yine muhâfaza tahtında hânelerine gönderilmiştir.
Urfa'daki 6 Ağutos [1]331 Tellü'l-ebyaz - Urfa - Siverek tarîkinden işleyen hidmed taburu Ermeni efrâdı evvelce aralarında verilen karar üzerine zâbit ve islâm ameleye su’ikasda teşebbüs etmişler ve o sırada hasbe‘l-vazîfe gelen jandarmalar sebebiyle maksadlarına muvaffak olamamışlardır.
Bi'l-ahire Tellü’l-ebyaz - Urfa kısmında çalışan bölükdekiler kazma kürek ve tabancalarıyla muhâfız jandarmalardan ele geçirdikleri birkaç beylik silâhla zâbitlerinin ve süryâni i kadîm arkadaşlarının üstüne hücum ederek ihtiyât zâbit namzedi İbrahim Hilmi Efendi'yı şehîd dört jandarma ile bir karye muhtârını cerh iki jandarma hayvanını itlâf vi diğer ikisinide çerh etmişlerdir. Kasabada tehaddüs eden vak‘a târîhinden Eylül'ün onaltıncı Çarşamba gününe kadar sükûn devâm etmiş ve bu müddet zarfında yalnız ihtiyârlar, kadın ve çocuklardan mâa‘dâ Ermeniler dükkânlarını mağazalarını kapayarak mahallelerinden dışarıya çıkmamışlar ve çarşıya inmemişlerdir.
Eylül'ün onaltıncı gecesi Kilise sokağında Tarakçıoğulları hânesinde toplanan Tarakçıoğulları Bedros Sergiz ve Yedikardaşoğlu Mıgırdıç Haleb jandarma efrâdından iken silahıyla firâr etmiş ve isyân esnâsında müsâdemâtı idâre etmiştir. Ve Sasonlu bir sergerde tarafından birden bire kırk ele yakın silâh atılmış ve livâda idâre i örfiye olduğu halde silâh attıkları anlaşılan eşhâsın tevkîfi için ertesi günü polis ve jandarmadan mürekkeb bir müfreze Ermeni mahallesine gönderilmiştir müfreze tarafından mezkûr Tarakcıoğlu hânesi sarılarak kapının alınması teklîf olunmuş ise de açılmamış ve diğer bir hanenin duvarından içeriye giren birkaç me’mûr üzerine atılan silâhlardan bir jandarma şehîd ve iki jandarma mecrûh olmuş ve bunun üzerine Ermeni mahallâtının her tarafından silâhlar atılmağa ve yollardan gelip geçenlere ve mu‘âvenete gelen jandarma devriyesine evlerden, mazgallardan, halı fabrikasından kurşunlar sıkılmaya başlanmış ve derhal Ermeniler tarafından Ermeni mahallâtına yakın ve muttasıl olan yerlerde ikâmet eden müslüman hânelerinede hücum edilerek müdâfa‘ ve tecâvüze elverişli ve müslüman mahallâtına hâkim hâneler zabt ve mahalleler içerisinde ikâmet eden müslüman â’ilelerinden büyük küçük (on kadın) şehîd edilmiştir. Aynı zamanda eşkıyâdan Mıgırdıç ve refîkleri ile isyânın cihet i idâre ve siyâsiyesine tedvîr eden protestan Papas Sogoman'un tensîbiyle ve Urfa Büyük Kilisesi'nin çanı ile isyân ve kıyâm için aralarında takarrür eden işaret verilerek derhâl izbelerde ve mahzenlerdeki eslaha ve cephane meydana çıkarılmış ve herkes kollarına numara şerîdlerini aralarındaki vazîfe, hidmet alâmet ı fârikalarını takarak işe başlamışlardır.
Harekât ı isyâniyenin ehemmiyeti ve livâda te’mîn i âsâyişe me’mûr olan kuvvetin adem i kifâyeti takdîr olunarak keyfîyet livâdan Dördüncü Ordu Kumandanlığı'na arz olunarak kuvvet izâmı talep olunmuş ve aynı zamanda elde mevcûd vesâ'itle tecâvüzlerinin men‘ine çalışılmıştır. Ordunun emr ü tensîbiyle Eylül'ün 19'ncu 27'inci günleri kuvve i askeriye muvâsalat etmiş harekâtı idâre etmek üzere Dördüncü Ordu Kumandan Vekili de Urfa'ya gelmiştir. Askerin vurûduna kadar âsîler geceleri muhtelif istikâmetlerde zâbıtaya baskın etmek, evlere mazgallar, ve bütün sokaklara bârikâtlar yapmak, muhâbere tabancalarıyla ta‘yîn ettikleri mıntıka kumandanları ile tertîbât almak, silâhları menzilindeki sokak yol ve bahçede dolaşan pencere ve damında oturan, abdest alan kadın erkek çocuk ihtiyar islâmlara ateş açarak bir çoklarını şehîd etmekle meşgul olmuşlardır.
Kumandan vekililnin vürûdunu müteâ‘kib derhal Ermenilere hitâben bir beyânnâme neşr olunarak Ermeni kadınları vâsıtasıyla kendilerine tevzî‘ ettirilmiştir. Beyânnâmenin metninde Hükümet i Seniyye'ye itâ‘atı olanların Samsad kapısından çıkabilecekleri ilân ettirilmiştir. Beyânnâmenin neşr u ilânı ile ta‘yîn edilen müddetin inkızâsından sonrada hiçbir Ermeninin hârice cıkmamasına ve tahkîmâtla ta‘arruza devâm etmmelerine mebnî bi'z-zarûre tahassungâhilerinin top ateşiyle birer birer tahrîbine ibtidâr olunmuştur.
Asîlerin tenkîli için evvelce getirilen kuvvetle iki topun kâfî gelmeyeceği anlaşılması üzerine bi’l-ahire dört top ile iki tabur asker daha celb olunmuş ve bu suretle 26 Eylül sene [1]331 târîhine kadar geceli gündüzlü gayet şiddetli bir sûrette devâm eden müsâdemâtı müteâ‘kib asker tarafından ancak Ermeni mahallesinin kenarındaki ilk hat işgâl ve tahrîb edilmiş ve epeyce mecrûh verilmiştir. Bu müddet zarfında Ermeniler askeri yanıltmak için kazak elbiseleri, Rus kalpakları giyinmişler, ve asker firârileri de elbise i askeriyeleri ve jandarma kıyafetleriyle eteşe iştirâk eylemişlerdir.
İlk hattın işgâlinden sonra kadın ve çocuklar ezilmemek için teslîm teklîf ile bir gün daha mühlet itâ olunmuş ise de Ermeniler tarafından bu teklîfe cevâb olarak geceleyin iki taraftan şiddetli baskınlar ve bir çok noktaların tahkîmi ile cevâb verilmiştirki şu sûretle müsâdemâta tekrar ibtidâr olunmuştur. Ancak asker kâr ı kadîm ve gayet kuvvetli bir sûrette ve Urfa'nın Tellü'l-fütûr Tepesi'ne ve eski surlar üzerine inşâ edilmiş müstahkem evleri işgâlde iyice müşkilâta ma‘rûz kalmıştır. Müsâdemât esnasında patlamayan sahrâ mermilerineden birisini ele geçiren ve Ermeni me’mûr ı siyâsi sıfatını takınan ve Ayıntab Koleji'nde ve Amerika'da ikmâl ı tahsîl ederek Urfa'ya gelen ve zamanını tamamıyla neşr i mefsedete ve Türk ve islâm düşmanlığının Ermeniler arasında tenmiyesine hasr etti. (Protestan Papas Sogomon) bu mermiyi Ermeniler arasından dolaştırarak (Türk topu işte böyle)dir diye istihzâ ve kendilerini Rusların vürûdüna kadar sebât ve mukâvemete teşvîk etmiştir.
Gayet müstahkem bir sûrette inşâ edilmiş Büyük Ermeni Kilisesi'nde vilâyât ı şarkıyye muhâcirlerinden ba‘zı hastalar konulmuş olduğu için ilk günlerde ateş açılmamış idi. Fakat askerin ta‘arruzu ilerleyince kilisenin mazgâllarından ve taşla örülmüş pencerelerindeki aralıklardan şiddetle ateş edildiği görülmesi üzerine topcu bi'z-zarûre mukâbeleye mecbûr olmuş ve Ermeniler tarafından kilise üzerine bu esnada üstünde (ateş dursun muhabere var) yazılı beyaz bir bayrak keşîde edilmiştir. Bunun üzerine top ateşi kesilmiş ve Ermeniler Mister Leslee'nin mü’essesesinde bulunan Sogomo'nun re’yi alınmak üzere yarım sa‘at mühlet istedikten sonra bilâ kayd u şart teslîm olunacaklarını bi'l-beyân aralarındaki (600) kadar kadın ve çocukları teslîm etmişlerdir. Ertesi günde Amerika Eytâmhâne'si müdîri Mister Leslee bir tercümanla Tellü’l-fütûr tepesine gelerek teslîm olmuştur.

Kilise ile civârındaki mü’essesedeki kadın ve çocuklar teslîm alındıktan sonra âsîler buraya yaklaşan asker üzerine tekrar isti‘mâl ı silâh etmişler ve bi’l-mukâbele 2 Teşrîn i Evvel sene[1]331'de kilise ve eytâmhâne ve eşkıyanın tahassungâhları zabt olunarak (Urfa Mes’elesi) ikmâl edilmiştir.
Bundan sonra usâttan kurtulanlar gizli yollardan, izbelerden, odalardan, tahte'l-arz melca’lardan istifâde ederek askere bomba, kurşun atmak sûretiyle tekrar ta‘arruza başlamışlar ve bütün bu müsâdemâtta epeyce şehîd ve mecrûh verdirmişlerdir.
Ahâliden müsâdeme esnâsında 42 şehîd ve yaralı jandarmadan 8 şehîd ve 24 mecrûh askerden birisi zâbit olmak üzere 300 ü mütecâviz şehid ve mecrûh ve polisden iki mecrûh vukû‘ bulmuştur.
Itlâf edilen usâttan 120 yi mütecâviz mavzer martin gibi eslaha i emîryye ve 100'ü mütecâviz rovelver müsâdere olunmuş ve bu mavzerlerden bir çoğunun da’ire i askeriyeden çalınan veya evvelce telef edilen müslüman efrâd ı askeriyeye a'id olduğu görülmüştür.
İsyânın sûret i zuhûruyla ehemmiyeti ba‘demâ Urfa Ermenilerine karşı hükümetin insılab ı emin ve itimâdını intâc ettiğinden bu livâ Ermenileri de ihrâç ve tehcîre tâbî‘ tutulmuş ve usâttan elde edilenler Dîvân ı Harb i Örfî'ye tevdî‘ olunarak haklarında hükm i kânûn infâz ve tatbîk olunmuştur.
Misyoner Leslee Urfa'da Tellü'l-fütûr civârındaki Amerika mü’essesesi ile eytâmhânesinin müdîridir mü’essesesi demirhâne, marangozhâne vesa’ireyi ihtivâ eder ki Ermeniler bu mü’essesâttan pek ziyâde istifâde etmişler ve inde'l-îcâb isyâna bir şekl i siyâsi vererek müdâhale i ecnebiyeyi da‘vet etmek üzere kendisinide aralarına almışlar idi.
Bu şahısda isyân arasında Ermenilerle birleşmiş ve hatta kendisinin isyâna bi'z-zât kumanda ettiğide tahakkuk etmiştir. Mü’essesesindeki Ermenilerle birlikte teslîm olduktan bir iki gün sonra hissettiği azâb ı vicdâniyeden dolayı olacakki semm içerek intihâr etmiş ve sûreti atîde muharrer şu varakayı
"tercümesi" Son Vasiyyetim Şahsımdan başka Urfa'da hiçbir kimse ve bi’l-hassa Kunzler ve Echart fâmilyaları hiçbir sûretle mes’ul değildir ve bunlar yapdığım şeye karışmamışlardır. İçdiğimi evvelki misyonerhâneden getirdim. Ermeni ihtilâline dahl ve iştirâkim olmadı fakat ihtilâl beni de sürükledi.
J. H. LesleeBâlâdaki varaka Mister Leslee'nin hatt ı destiyle yazılmıştır.Kunzler: Urfa Alman Hastahânesi müdîr i sânîsiArmanak: Urfa Alman Hastahânesi tabîbi Urfa isyânının mebde’inden hitâmına kadar geçen safhâtıyla esbâb ve sevâ’iki tedkîk edilince
Evvelen: Urfa Ermenilerce bir merkez i isyân olarak ihzâr olunmuş ve tertîbât ı isyâniye pek muntazam bir sûrette ittihâz ve idâre edilmiştir.
Sânîyen: İcâbının ve bi’l-hassa Fransız ve İngiliz ve Rusların isyânda büyük mikyâsda alâka ve iştirâkleri mevcûddur.
Müdâfa‘ tertîbâtının ve tahte’z-zemîn odalar ve yolların mevcûdiyeti esleha ve malzeme i harbiyenin mebzulen bulunması ve öteden beri her Ermeninin tesellîhine çalışılması, her Ermeniye sinn ve sana‘tına göre isyândan evvel vazîfe ve numara verilmesi anbar ittihâz olunan hânelerde lâ-akall sekiz on ay kifâyet edecek erzâk iddihârâtı, hastalara bakmak üzere Salîb i Ahmer Teşkîlâtı isyânın öteden beri müretteb ve musammem olduğunu îtilâf konsoloslarının muâ‘venâtı ve isyân ser-gerdelerinden bir kısmının Bitlis ve Van taraflarından gelmesi, âsîlerden bir kısmının Rus kazağı elbisesi şabkası iktisâ etmeleri Leslee mü’essesesinden isyâna Amerika bayrağı verilmesi nukûd ve mücevhehâtın bu adam tarafından cem‘ ve hıfz olunmasıda ecânibin iştirâkini te‘yîd eden delâ’il i kâti‘dendir.

Sâlisen: İsyân sırf Ermenilerin hareketi netîcesinde zuhûr etmîş ve ahâlî-yi müslümeye kuvve i müslümeye vuku‘ bulan tecâvüzât ve ta‘rruzât ı fecî‘a hükümeti tedâbîr i tenkîliyeye mürâca‘tta muztarr bırakmıştır.
Yukarıda da gösterildiği vech ile kuvve i askeriyenin vürûdunu müte‘âkıb kumandan teslîm teklîf etmiş ve muti‘ olanların Ermeni mahallâtından derhâl ayrılmalarını beyânnâmeleriyle teblîğ etmiş ise de bu teklîfâtın cevâbı kurşunla verilmiştir. Kumandanlığın bu emrine bilâ-kayd u şart mutâva‘at icâb eder iken günlerce kuvve i askeriyeye mukâvemet ve şiddetle ta‘arruzâtta bulunmak menvi i zamîrlerini ve bu halkın ne derecede muvaffakiyetlerine emin olduğunu ne ümidlerle teşcî‘ edildiğini îzâh eder. Kilisedeki kadınların da teslîm i nefs etmelerini müteâ‘kib münferid ta‘rruzlar başlamış ve son asînin ölmesine kadar hiçbir vakt ateş kesilmemiştir.
Esâsen misyoner Leslee'nin bıraktığı vasiyyetnâmenin son kısmındaki "Armenian Revolution Ermeni İhtilâli" ibâresi de isyânın Ermeniler tarafından çıkarıldığını isbât ve te’yîd eden pek ziyâde şâyân ı dikkat bir itirâf ve binâen-aleyh kıymettar bir vesikadır.
İsyân ve ihtilâl fikri umumiyetle Ermenilerde mevcûd bulunmasına ve Harb i Umumi muzmerlerini izhâra büyük bir fırsat ihzâr etmesine binâen gerek seferberlikten evvel ve gerek sonra bir çok mahallerde vakâyi‘ i feci‘a zuhûr etmiş idi.
Urfa vak‘ası ise Ermeniliğin (hayât ı devlete) kasd ettiklerini kat‘iyyen te’vîl götürmez bir sûrette isbât etmiştir. Çünkü Urfa Ermenileri evvelâ sevk ve tehcîrden istisnâ edilmişlerdi Sânîyen bu mıntıka şera’it ve evsâf ı lâzımeyi ha’iz bulunduğundan Ermeni muhâcirlerinin iskânına tahsîs edilmiş ve burada ilk Ermeni kıyâm ve isyânlarında bile Ermeniler ahâlî-yi müslümeden zarar görmemişler ve aynı zamanda ticâretin, iktisâdiyâtın, sanâyi‘in en mühim kısımlarını ellerinde tutan Ermeniler da’ima islâmlara nisbetle fevkalade refâh ve saâ‘det da’iresinde imrâr ı hayat etmişlerdi binâen-aleyh ortada hiçbir saik yok iken islâm ahâlinin kendilerine silâh tedârik ettirecek kadar sâfiyetinden, hilm u sükûnundan istifâde ederek Urfa'yı depo haline getirmeleri ve hükümetin mevcûdiyet ve istikbâlini te’mîn için atıldığı bir harbdeki meşgûliyetinden istifâede ederek isyân çıkarılması Ermeni istiklâli peşinde koşan ve selâmet i tefekkürden tamamen mahrûm olan bu unsurun bi’l-hâssa düşmanlar elinde ne hâle girdiğini ve hükümetin her zaman kendilerine karşı mukâbelesi ıztırârı bir müdâfa‘dan başka bir şey olmadığını te’yîd eder.

Cezire-i İbn-i Ömer bölgesinde bazı Arap ve Ermeni ileri gelenlerin hapsedildiği, Kürtler'in silahlandırılıp, erzakın müsadere edildiği yolundaki İngiltere Komiserliği'nin iddialarının doğru olmadığı

Bâb ı ÂlîHâriciye NezâretiKalem i Mahsûs14445/270 Dâhiliye Nezâret i Celîlesine Devletlü efendim hazretleri
İngiltere Fevka'l âde Komiseri'nden ahz olunan 14 Mart [1]919 târîh ve 1037 numaralı takrîrde Cezîre i İbn i Ömer'de cereyân eden vukû‘âtın pek de câlib i hoşnudu olmadığı hakkında hükümet i metbû‘ası tarafından nazar ı dikkatinin celb edildiği ve El Cezîre'li bazı Arap ve Ermeni müttehizânının el yevm mahbûs bulundukları ve Dicle tarîkıyla vürûd edip Musul'da iddihâr edilen erzâkın müsâdere edilmiş olduğu ve me’mûrîn i Osmaniye'nin Kürtler ile eli silah tutan bütün eşhâsı teslîh etmekte oldukları ve pek ciddi telakkî edilmesi lâzım gelen bu mesâ’ilde mes‘uliyeti der kâr olan me’mûrînin celb ve tevkîf edilmelerini taleb husûsunda hükümet i metbû‘asından emr aldığı beyân ve binâberîn gerek bâlâda mevzû‘bahs ve gerek mütârekenâme ahkâmına serâhaten muhtelif olan ef‘âli icrâ eden me’mûrîn i mes’ûlenin celb olunması ve mevzû‘bahs eşhâsın derhâl ihlây ı sebîlleri taleb ve ricâ edilmekde olmağla muktezâsının sürat îfâ ve netîcesinin inbâsı siyâkında tezkire i senâveri terkîm kılındı efendim.
Fî 17 Mart sene [1]335 Hâriciye Nâzırı nâmına Müsteşârİmza Van, Bitlis, Diyarbekir Vilâyetlerine teblîgat icrâ ve cevâb tastîr edilmek üzere Emniyet i Umûmiye Müdîriyetine17 Mart

İnegöl kazasının Soma karyesinde katledilmiş olarak bulunan kişinin katillerinin yakalanmaya çalışıldığı

Hüdâvendigâr Vilâyeti
Mektûbî Kalemi32417/876Dâhiliye Nezâret i Celîlesine Devletlü efendim hazretleri
Geçen Temmuz'un yirminci günü İnegöl Kazâsının Soma Karyesi civârında asker elbîseli hüviyeti meçhûl bir şahsın maktûlen cesedi bulunduğu Ertuğrul Mutasarrıflı'ğından iş‘âr olunması üzerine mütecâsirlerin behe mahal zâhire ihrâç ve der destleri husûsu ehemmiyetle livâ i mezkûr mutasarrıflığına yazılmış idi. Bu kere cevâben alınan telgrafnâmede kâtillerin o civârda bulunan Hasan Bey Değirmeni müste’ciri Hristo oğlu Eksamilli ile birkaç Ermeni olduğu tahakkuk ettiği ve ta‘kîblerine devâm edilmekte olduğu bildirilmekle berâ yı ma‘lûmât ma‘rûzdur. Ol bâbda emr u fermân hazret i men lehü'l emrindir.
14 Zilka‘de sene [1]337ve11 Ağustos sene [1]335 Hüdâvendigâr Vâlîsiİmzâ

Van, Bitlis, Erzurum ve Karahisar-ı Şarki havalisindeki bazı Ermenilerin seferberlik ilanı üzerine bölgedeki Müslümanları öldürmeleri üzerine tedbir alınması isteği

Bâb-ı ÂlîDâhiliye NezâretiEmniyyet-i Umûmiyye MüdîriyyetiUmûmî:Husûsî:Âsâyiş Şu‘besiŞifreMüsta‘celdir.
Van, Bitlis, Erzurum, Sivas Vilâyetleriyle Erzincan MutasarrıflığınaVân, Bitlis, Erzurum, Karahisâr-ı Şarkî havâlîsinde bulunan Ermenilerden ba‘zılarının i‘lân-ı seferberî üzerine o havâlîdeki İslâmların tamâmen ifnâ ve izâlesi maksadıyla birtakım cerâ’im îkâ‘ ettikleri ve makâsid-i ihtilâliyye ile Ermeni çeteleri tarafından İslâmlara karşı irtikâb edilmiş olan mezâlim ve fecâyi‘in fâ‘il ve mürettibleri hakkında ta‘kîbât-ı kânûniyye icrâsı muktezî bulunduğu Der-sa‘âdet Dîvân-ı Harb-i Örfîsi Müdde‘î-i Umûmîliği'nden bildirilmiş olmağla bu bâbda serî‘an tahkîkât-ı lâzıme icrâsı ve bu kabîl kıtâl ile maznûnun-aleyh olan Ermenilerin (II) ve bu kabîl cerâ’im erbâbının cezâlandırılmaları için şimdiye kadar tahkîkât icrâ ve dîvân-ı harb-i örfî teşkîl edilib edilmediğinin inbâsı ve evrâk-ı tahkîkıyyelerinin fezlekeleriyle berâber Der-sa‘âdet Dîvân-ı Harb-i Örfîsi'ne tevdî‘ olunmak üzre pey-der-pey irsâli ve postaya evrâk tevdî‘ olundukça telgrafla ma‘lûmât i‘tâsı.
(II) Van Vilâyeti'ne: ve ale'l-husûs Van kıtâlini tertîb ve izhâr eden Vahan Papazyan ve şürekâ’-i cürmü isimlerinin
Fî 19 Nisan sene [1]335 Nâzır Nâmınaİmzâ