El-Battani (859 - 929 ) Kimdir ?

Devrinin en önemli astronomlarından ve matematikçilerinden olan Battâni (858-929), Sâbit ibn Kurrâ gibi, Urfa'nın Harran Bölgesi'ndendir.

Rakka'da özel bir gözlemevi kurmuş ve burada 887-918 tarihleri arasında son derece önemli gözlemler yapmıştır. Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini gözlemlemiş, yörüngelerini doğru bir biçimde belirlemeye çalışmıştır. Güneş ve Ay tutulmaları ile ilgilenmiş, mevsimlerin süresini büyük bir doğrulukla hesaplamıştır. Ayrıca, ekliptiğin eğimini de dakik olarak belirlemeyi başarmıştır.

Aynı zamanda matematikçi de olan Battâni, bu alanda da son derece önemli çalışmalar yapmıştır. Sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantı gerçek anlamda ilk defa kullanan bilim adamının Battâni olduğu söylenmektedir. Battâni, çalışmaları sırasında bazı temel trigonometrik bağıntılara ulaşmış ve bunları astronomik hesaplamalarda kullanmıştır.



M.Charles, "Geometrinde Metodların Tarihî Görünümü" adli eserinde, Battânî´den söz ederken, onun sinüs ve kosinüs tabirlerini ilk kullanan kişi olduğunu ifade eder ve bu tabirleri güneş saati hesaplamasında bulduğunu, ona uzayan gölge adini verdiğini, buna modern geometride "tanjant" dendiğini belirtir. Battânî´nin senelerce önce ileri atip kullandığı buluşları Bati asırlarca sonra kullanabilmiş ve onlara sahip çıkmıştır. İslâm Tarihi Araştırıcılarından Prof. Philip K. Hitti "Muhtasar Arap Tarihi" eserinde sunlari kaydeder: "Şüphesiz matematik bilginleri tanjant hakkında Battânî´den ancak beş asır sonra bilgi sahibi olabildiler.(Alman astronom ve matematikçisi) Regiomantanus (1436-1476)bununla müşerref olduğu halde ondan bir asır sonra yasayan Kopernik (Copernicus,1473-1543) bunu tanımıyordu."



1. Kitâbü Mârifet-il Metâli-il Bürûc fî mâ beyne erbe-il felek: On iki burcun gök küresinin dörtte birindeki doğuş yerlerinin bilinmesi: Ay´in tutulması, ay ve yıldızların doğuş yerlerinden bahseder. Dunthorn 1794´te ayin asırlık hızını hesaplarken Battânî´nin ay ve güneş tutulmalarıyla ilgili rasatlarından oldukça faydalanmıştır. Boylamlari 0° den 36° ye kadar kıymetlerine tekabül eden yıldızların doğuş yerlerini gösteren bir katalogdur. Böylece bir cetveli ilk defa ilim dünyasına kazandıran Battânî olmuştur. Daha önce yapılan Habas el-Hasîb adli ziycde (yıldız katalogu) böyle bir cetvel bulunmamaktadır.

2. Risâletünfî tahkîk-i akdâr-il ittisâlât: Yıldızların Yanyana gelme ölçülerinin araştırılması hakkındaki kitapçık: Yıldızların enlemlerinden faydalanarak ışıklarını göndermelerini küresel trigonometriden faydalanarak izah etmektedir.

3. Serh-ul Makâlât-il erbai li-Batlamyus: Batlamyus´un "Dört Kitap" adli eserinin açıklaması.

4. Ez-Zîyc: Astronomiden bahsetmektedir.. Battânî´nin en önemli ve günümüze kadar gelebilen tek kitabidir. Eser Battânî´nin rasatlarindan elde ettigi neticeleri de icine almaktadir. Bu eser yalniz Islâm dünyasinda degil Ortacagda ve Rönesansin ilk devrelerinde Avrupa küresel trigonometri üzerinde derin tesirler icra etmistir.

Kitap Kral X.Alfons(öl.1284) tarafindan Arapcadan Ispanyolca´ya tercüme ettirilmistir. 1143 yilinda Ispanya´da Robertus Retinensis tarafindan tercüme edilmis ise de günümüze kadar gelemeden kaybolmuştur. Ayrica kitap 12.yüzyilin ilk yarisinda Tivoli´li Piato Tiburtinus tarafindan Latinceye cevrilmistir.

Ayrica Regiomantanus(1436-1476), Sabiî Cetvelleri adıyla şöhret bulan bu ziycleri astronomiye ait önsözüyle bir serhini Latince´ye cevirmistir. Önsöz 1537´de Fergânî(?-860) nin eseriyle birlikte Nürnberg´de basilarak Avrupa ilim dünyasina sunulmustur. 1645´te de Bolonya´da tek eser hâlinde "Johannes Regiomontanus"´un bir kaç ilavesiyle "Albategnius (Battânî)´un Astronomi ilmine dair Eseri" adi altında Latince bir baslıkla yayınlanmıştır.

Kopernik(1473-1543)de bu İslâm âliminin eserleriyle etraflica ilgilenmis ve cok istifadeler etmistir. Onun eserleri 1800 yilinda bile Kahire´li Ibni Yunus (?-1009)´un eserleriyle birlikte Fransiz Laplace(1749-1827)´in incelemelerinde yardımcı olmuştur. Bu Ziyc Dogu´da Ilhânî Ziyc çıkıncaya kadar kullanılmıştır.

Battânî´nin astronomideki hizmetlerini yad etmek isteyen Bati, Ay´a onun da ismini verdi. Ay haritalarında ,Bati´da Albategnius olarak şöhret bulduğundan, Albategnius olarak kaydedilmiştir.

13 Madde ile El-Battani:

1) Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani (858, Harran – 929, Samarra yakınlarındaki Kasr el-Cis kazası) Latince Albategnius, Albategni ya da Albatenius olarak bilinen, Arap astronom, astrolog ve matematikçidir.

2) Battani, trigonometrik bağlantıları bugün kullanılan şekliyle formülleştiren bilim adamıdır. Ayrıca Güneş yılının en son bulgulara çok yakın olan 365 gün, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak doğru belirlemiştir.

3) Battani, 858 yılında Urfa’nın Harran bölgesinde doğdu. Bir süre Fırat nehrinin sol tarafında bulunan Rakka Bölgesi’nde yaşadı. Babası Cabir İbn Sinan elBattani tarafından eğitildi. 877 yılında astronomiyle ilgili çalışmalarına başladı, bunun için bugünkü Halep’in 160 km doğusunda, Fırat nehri kıyısındaki Rakka şehrinde bir rasathane (gözlem evi) kurdu.

4) Astronomi ve matematik alanında bilime büyük katkıları oldu. Ortaçağ Avrupa’sında Albategnius veya Albategni adıyla saygıdeğer bir öğretmen ve bilgin olarak tanındı.Battani Batı’ya trigonometriyi öğreten kişi olarak tanınmaktadır.

5) Trigonometrinin gerçek mucidi olarak kabul edilenBattani; astronomi çalışmaları sırasında matematik ve trigonometriden faydalanmış, küre ve düzlem trigonometrisi üzerinde araştırmalar yapmıştır.

6) Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini, yörüngelerini daha doğru bir şekilde belirlemeye çalışmış, Güneş’in Dünya’dan en uzak bulunduğu noktadaki hareketini keşfetmiş,

7) Dünya’nınkine göre Güneş’in yörünge eğimini ve Dünya’nın dönüş eksenindeki değişme değerlerini bulmuş,

8) Kendisinden beş yüzyıl sonra gelen Kopernik’in 23 derece 35 dakika olarak bulduğu Dünya’nın ekliptik eğimini o, 23 derece olarak hesaplamış, bugün bilinen açı değerini yaklaşık yarım dakikalık bir farkla bulmuştur.

9) Yaptığı gözlemlerde tam 489 yıldızı sınıflamıştır. Battani, yaptığı bu son derece hassas gözlemler sonucu güneş yılını ilk defa 365 gün 5 saat 46 dakika 24 saniye olarak gerçek değere çok yakın hesaplamıştır. Günümüzdeki gelişmiş teleskoplar ve bilimsel hesaplamalar sonucu ise bu değer, 365 gün 5 saat 48 dakika 46 saniye olarak hesaplanmıştır.

10) Battani, Müslümanlar için büyük bir önemi olan kıble yönünün farklı coğrafyalarda hesaplanabilmesine yönelik çalışmalar yapmıştır.

11) Battani’nin Keşif ve Başarılarından bazıları; Dik üçgenleri inceleyerek geometrideki temel kavramlardan sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantın tariflerini yapan ve bunları gerçek anlamda ilk defa kullanan kişidir. Sıfırdan 90 dereceye kadar açıların trigonometrik değerlerini hesaplamıştır. Tüm bu matematik ve trigonometri teknikleri Batı Avrupa’da 15. Yüzyıldan 17. Yüzyıla kadar Kopernik, Kepler, Tycho Brahe ve Galilei gibi ilim adamları tarafından da kullanılmıştır. Gerçek astronomik cetveli hazırlayan ilk ilim adamıdır.

12) Aydaki Albategnius kraterinin adı O’nun adına ithafen verilmiştir. Star Trek: Voyager filminde Excelsior-class starship USS Al-Batani [sic] NCC-42995 adlı uzay gemisi Kathryn Janeway’in ilk uzay görevi olarak O’nun adıyla adlandırlmıştır.

13) Battani, 929 yılında Samarra şehri civarında Kasralcıs’ta vefat etti.