TEFSİR LOKMÂN Suresi Türkçe Okunuşu ve Tefsiri

LOKMÂN Sûresi Hakkında

Kur'an-ı Kerim'in otuz birinci suresi, otuz dört ayet, beş yüz kırk sekiz kelime ve iki bin yüz on harften ibarettir. Hicazlılar bu surenin otuz üç ayet olduğu görüşündedirler.

Mekke'de nâzil olmuştur. Yirmi yedi, yirmi sekiz ve yirmi dokuzuncu ayetlerinin Medenî olduğu rivayet edilmektedir (el-Kurtûbi, el-Câmiu'li Ahkâmi'l-Kur'an, Beyrut t.y., XIV, 50). Ayet sonlarına ahenk veren fasılaları dâl, râ, zi, mim ve nun harflerdir. Saffât suresinden sonra nazil olmuştur (ez-ZemahŞeri, el-Keşşâf, Beyrut t.y., III, 486).

Lokman (a.s)'dan ve onun oğluna verdiği vasiyetlerden bahsettiği için sûreye bu ad verilmiştir: "Andolsun Biz Lokman'a hikmeti verdik. Hani Lokman oğluna-ona öğüt verirken-demişti ki: Allah'a şirk koşma... " (Lokmân, 31/12-13).

Lokman (a.s), Eyke halkından Nûbiya kabilesine mensup olup, İbrahim (a.s)'ın soyundandır (el-Kurtubî, a.g.e., XIV, 59); (daha fazla bilgi için bk. Lokman mad.);

Sure, insanların şirki terkedip İslâm'a yönelmelerine karşı, şiddetin henüz genel bir mahiyet kazanmasından önce inmiştir. Bu dönemde anne babalar, çocuklarına baskı yapıyor, köleler efendilerinin tazyikine maruz kalıyorlardı. Kur'ân'ın insanları kendine çeken ilâhi uslûbu karşısında çaresiz kalan müşrikler çeşitli entrikalara baş vuruyorlardı. Bunlardan birisi de Nadr İbn Haris'tir. Ticaretle uğraşan Nadr, İran'dan Acemlerin hikâye ve efsâne kitaplarını getiriyor ve Mekke halkına; "Muhammed size Âd ve Semûd hikâyeleri anlatıyor. Gelin, ben size Rüstem'in, İsfendiyâr'ın, Kisrâlar'ın hikâyelerini anlatayım" diyerek, onları Kur'an'ın kalpleri etkileyen sesinden uzaklaştırmaya çalışıyordu. Yeni müslüman olmuş kimseleri yanında bulundurduğu bir şarkıcı cariyenin yanına getirir, ona şarkı söyletirdi. Sonra; "gördün ya, bu Muhammed'in çağırdığı namazdan, oruçtan ve onun önünde savaşmaktan daha güzeldir" diyerek onları yeniden cahilî hayatın pisliklerine döndürmeye çalışırdı.

Bu sure de, müşriklerin boş sözlerle insanları aldatmaya çalışırken içinde bulundukları şirk durumunun anlamsızlığı ve saçmalığı, Tevhid'in aklilik ve gerçekliliği insanın fıtratına uygun kendi mantığı ile anlatılmak isteniyor. Kâinat, her akıl sahibinin ibret alacağı, yaradılışındaki incelik ve özellikleriyle gözler önüne seriliyor ki, insanlar yeryüzündeki konumlarını anlayabilsinler ve ilâhi mesajın gerçeklerine kulak verebilsinler.

Mukatta'a harfleriyle başlayan sure, Kur'an'ın hikmetlerle dolu hükmedici ayetleri ihtiva eden bir kitap olduğu vurgulanarak devam etmektedir. Bu kitabın, iyiler için bir kurtuluş ve rahmet vesilesi olduğuna işaret edildikten sonra, iyilerin kimler olduğu ve özelliklerinin neler olduğu belirtilmektedir: "Onlar ki, namazı (vaktinde) dosdoğru kılarlar; zekat(ların)ı verirler ve onlar ahirete (şüphe etmeyip) imân edenlerin tâ kendileridir"

Bunun akabinde insanları bilgisizce saptıran, gerçeği boş sözlerle değiştiren ve Allah'ın ayetleriyle alay edenlerin durumlarını tehdid edici bir uslûbla ortaya koyarak, onların ahirette uğrayacakları elim azaba değinilmektedir: "Öyle insanlar vardır ki, bilgisizce insanları Allah yolundan saptırmak ve Kur'an'ın âyetlerini alaya almak için boş sözler satın alırlar. İşte böyleleri için, hor ve hakir kılan, ağır bir azap vardır" (6).

Büyüklenerek Allah'a isyan edip İslâm'ı alaya alanların görecekleri azaplar zikredildiği gibi, surenin başında özellikleri açıklanan sâlih kimselerin göreceği mükâfaatlar da açıklanmaktadır: "İman edip sâlih amel işleyenler için, nimetlerle dolu cennetler vardır. Onlar, o cennetlerde ebediyyen kalacaklardır... "(8-9).

Göğün ve yerin yaratılışındaki hikmeti ve inceliklerini beyan eden Allah Teâlâ; "İşte bu Allah'ın yaratışıdır. Gösterin bakalım bana O'ndan başkasının ne yarattığını? Hayır zalimler apaçık bir sapıklık içindedirler"(11) diyerek, İslâm'ın hakikatlarını inkâr eden kâfirlere, yaradılış karşısında ne kadar aciz bir durumda olduklarını hatırlatmaktadır.

Lokman (a.s)'a hikmetin verilişi ile devam eden sure, ilk olarak hikmetin mahiyetinin neyi gerektirdiği; "Andolsun ki Biz Lokman'a hikmeti verdik ve "Allah'a Şükret" diye emrettik" (12) ifadesiyle vurgulanmaktadır. Allah'ın her türlü nimetine karşı O'na şükretmek hikmet dolu bir hareket ve yönelişi ifade etmektedir. Bunları izleyen ayeti kerimelerde de Lokman (a.s)'ın oğluna verdiği nasihatler gelmektedir. Allah Teâlâ bu ayetlerde insanın ruhî derinliklerine hitap eden bir uslûbla onu gerçekleri kavramaya çağırıyor. Bir insan başkalarına öğüt verirken samimi olmayabilir. Ancak bir babanın kendi oğluna nasihat ederken içten olmaması diye birşey düşünülemez. Çünkü baba, oğlunun mutlaka iyiliğini ister. Bu ayetlerle Allah Teâlâ, müslüman olan çocuklarına baskı yapan Mekkeli müşrik ailelerin iç dünyalarına da hitap etmektedir. Lokman (a.s) oğluna şöyle öğüt vermektedir: "Yavrum! Hiç bir şeyi Allah'a ortak koşma. Çünkü Allah'a ortak koşmak büyük bir zulümdür" (13). Görüldüğü gibi zulmün en büyüğü Allah'a şirk koşmaktır. Lokman (a.s), Mekkeli müşriklerin yabancısı olduğu bir kimse değildi. İşte bu ayette, çocuklarına İslâm'dan dönüp Allah'a şirk koşarak en büyük zulmü işletmek isteyen Mekkeli müşriklerin bunu yaparken, öz çocuklarına karşı böyle davranmakla insan fıtratına ne kadar ters düştükleri ortaya konulmaktadır. Müslümanlardan anne ve babalarına iyi davranmaları isteniyor, Allah'a şükür ile anne-babaya teşekkür konusu; "... Biz insana: "Bana ve anne ve babana şükret" dedik"(14) şeklinde zikredilerek meselenin önemi vurgulanıyor.

Bu arada Allah Teâlâ, inanç bağının her şeyden önce geldiği gerçeğini;

"Eğer anne ve baban seni, bilmediğin bir şeyi bana ortak koşmaya zorlarsa, onlara itaat etme... "(15) ifadesiyle insanlara bildiriyor.

Bunun ardından, Allah'ın her şeyi kuşatıcı ilminin azametini gözler önüne seriyor ve insanın yaptığı amellerde ne kadar dikkatli olması gerektiği, işlediği her şeyin kıyamet gününde nasıl en ince ayrıntısına kadar önüne serileceği bildirilerek, beşer vicdanı uyarılmak isteniyor: "Oğulcuğum, işlediğin Şey bir hardal tanesi kadar da olsa, bir kayanın içinde veya göklerde, yahut yerin derinliklerinde de bulunsa Allah onu getirtir. Muhakkak ki Allah, Lâtif'tir, Habir'dir"(16).

Her iman sahibinin de iyiliği emir kötülüğü yasaklama yolunda önüne çıkması kaçınılmaz olan bir takım güçlüklere sabretmesi gerektiği bildiriliyor. Ayrıca bu yoldaki bir dava adamının tebliğ esnasında ve günlük yaşayışında sözle yaptığı iyilikleri, hareketleriyle ifsat etmemesi için ona bir davranış şekli gösteriliyor ve Allah insanları küçümseyip şeytanın hasletlerinden olan kibir hastalığından kaçınılmasını vahiy: "İnsanlardan yüz çevirerek böbürlenme. Yeryüzünde kibirlenerek yürüme. Şüphesiz Allah, büyüklük taslayan ve övünen hiç bir kimseyi sevmez. Yürüyüşünde tabi ol. Sesini kıs... " (18-19) ayeti ile bildiriyor.

Allah göklerde ve yerde bulunan her şeyi insanın emrine vermiş ve insanlar için sayısız nimetler yaratmıştır. Bunların bir çoğu insanlara malum olduğu gibi bir kısmı da hâlâ insan bilgisinin ötesinde durmaktadır. Ama insanların çoğu Allah'ın bu nimetlerini görmezlikten gelerek onun hakkında cahilce çekişip dururlar; Allahın göklerde ve yerde bulunan her şeyi emrinize verdiğini ve sizlere açık ve gizli bol bol nimetler bahşettiğini görmez misiniz? İnsanlar içinde öyleleri vardır ki; hiç bir ilmi, hiç bir rehberi ve aydınlatıcı hiç bir kitabı olmadan Allah hakkında, mücadele eder durur" (20).

Daha sonra Allah'ın indirdiklerinden yüz çevirip, atalarımızın dininden dönmeyiz diyenlere: "Ya şeytan atalarını alev alev yanan ateşin azabına çağırmışsa!"(21) şeklindeki korku ve tehdid ifade eden soruyla uyarılıyor.

"İyilik yaparak yüzünü Allah'a çeviren kimse, muhakkak sapasağlam bir kulpa sarılmıştır... "(22). Onlara yer yüzünde hiç kimse zarar veremez. Onlar için ahirette de hiç bir korku yoktur. Kâfirler ise hak ile batıl arasında bocalayıp dururlar. Fıtrî mantıkları gerekli kıldığı halde, zalimlikleri onları hakka yaklaşmaktan alıkoyuyor: "Andolsun ki onlara; Gökleri ve yeri kim yarattı?" diye sorsan, "Allah'tır" derler. De ki: "Hamd Allah'adır". "Doğrusu onların çoğu nasıl çelişki içine düştüklerini bilmezler"(25).

Gecenin gündüzü, gündüzün geceyi peşi sıra takip edip gitmesi, güneşin ve ayın kendi yörüngelerinde bir intizam içinde yürüyüp gitmesi, ayrıca kâinatın içinde akıp giden diğer bütün gezeğen ve yıldızların Allah'tan başka hiç kimsenin bilmediği ve bilemeyeceği bir çerçeve dahilinde hareket etmeleri gösterilerek insan düşünmeye davet ediliyor.

Surenin sonuna doğru, büyük belâların insanları nasıl fıtratlarının gerektirdiği şekilde düşünmeye sevkettiği anlatılırken şöyle bir misâl verilir: "Onları, dağlar gibi dalgalar kapladığı vakit, dinin sadece Allah'a ait olduğuna inanarak, Allah'a yalvarmaya başlarlar. Daha sonra Allah kendilerini sağ salim karaya çıkardığı zaman da içlerinden bir kısmı sözünde durup orta yolu tutar. Zaten Bizim ayetlerimizi ancak hâin ve nankör olanlar inkâr eder"(32). Evet burada inkârın temel kaynağı da böylece tesbit edilmiş oluyor.


1. Elif. Lâm. Mîm.

2. Bunlar, hüküm ve hikmet dolu kitabın âyetleridir.

3. O, iyi davranıp yaptığı işi güzel yapanlara doğru yolu gösteren bir rehber ve pek büyük bir rahmettir.

4. Onlar namazı dosdoğru kılar, zekâtı verir, âhirete de tam ve kesin bir şekilde inanırlar.

5. İşte Rablerinin gösterdiği yolda yürüyenler onlardır, kurtuluşa erecek olanlar da yalnızca onlardır.

Kur’ân-ı Kerîm, her yönden sapasağlamdır, hüküm ve hikmet doludur; verdiği her bilgi hikmete dayalıdır. O, doğru yolu gösteren bir kılavuz ve kulları Allah’ın rahmetine eriştiren bir rahmettir. Fakat onun hüküm ve hikmetlerinden, hidâyet ve rahmetinden ancak Allah’ı görüyormuşçasına bir kulluk şuuruna erişmiş, iyi bir insan olmaya çalışan, iyilerden olmak için dua eden, uyarıldığı kötülükleri derhal terk edip, gösterilen hayır yollarına hemen tâbi olan ihsan sahipleri faydalanır. Onlar, iman ve ibâdet hayatlarıyla mükemmel bir İslâm şahsiyetine sahiptirler. Çünkü namazı kılar, zekâtı verir ve âhiretin varlığını kesin olarak kabul ederler. Namaz ibâdeti onlarda huşû, takvâ ve teslimiyet hislerini geliştirir. Zekât onlardaki fedakârlık duygularını kuvvetlendirip, dünya sevgisini kontrol altına alarak Allah’ın rızâsına erme arzusunu kamçılar. Âhirete iman ise onlarda sorumluluk şuurunu ve gerçeği kabul edip uygulama azmini yerleştirir. Böylece hep Allah’ın gösterdiği doğru yol üzere hareket eder ve netîcede kurtuluşa ererler.

Fakat insanlar içinde bunların tam tersi istikâmette gidenler de vardır:

6. İnsanlar arasında öyleleri var ki, hiçbir doğru bilgiye dayanmaksızın halkı Allah yolundan saptırmak ve dini alay konusu yapıp gözden düşürmek için aldatıcı, oyalayıcı ve saptırıcı sözleri satın alır. Böyleleri için alçaltıcı ve aşağılayıcı bir azap vardır.

7. Kendisine âyetlerimiz okunduğu zaman, sanki onu hiç duymamış ve sanki iki kulağında da sağırlık varmışçasına büyüklük taslayıp küstahça arkasını döner gider. Sen onu, can yakıcı bir azapla müjdele!

لَهْوَ الْحَد۪يثِ (lehve’l-hadîs) terkibi; insanı faydalı işler yapmaktan oyalayan, hayırlı amellerden alıkoyan, dinleyeni veya okuyanı cezbedip tamamıyla kendi atmosferine çeken her türlü faydasız sözleri, asılsız hikâyeleri, masalları, romanları, tarihî efsâneleri, güldürücü lakırdıları, eğlendirici gevezelikleri, şarkıları ve nağmeleri ifade eder. Cenâb-ı Hak gerçek mü’minlerin bu tür boş şeylerden uzak durmalarını isteyerek şöyle buyurur:

“Kurtuluşa erecek o mü’minler her türlü boş söz ve faydasız işlerden yüz çevirirler.” (Mü’minûn 23/3)

“Mü’minler, boş ve çirkin bir söz duydukları zaman ondan yüz çevirirler…” (Kasas 28/55)

Rivayete göre, Kur’an’ın mesajının yayılmasına mani olmaya çalışan ve buna bir türlü muvaffak olamayan Mekke müşriklerinden Nadir b. Hâris, Rûm ve Acem masalları ihtiva eden kitaplar satın alıp getirir ve Mekkelilere şöyle derdi: “Muhammed size Âd ve Semûd kavimlerinin masallarını anlatıyor. Ben de size Rüstem, İsfendiyâr ve Kayserlerin masallarını anlatacağım.” Böyle yapmakla müşrikleri eğlendirir ve insanları Kur’an dinlemekten alıkoymaya çalışırdı. (Vâhidî, Esbâbu’n-nüzûl, s. 356) Yine o mel‘ûn, bu maksatla şarkıcı kızlar getirirdi. Bir kimsenin Resûlullah (s.a.s.)’in tesiri altına girdiğini işittiğinde, derhal şarkıcı bir kızı ona musallat eder ve: “Onu yedir, içir, söyleyeceğin şarkılarla onu öyle meftûn et ki diğer taraftan kopup seninle hemhal olsun” tâlimatını verirdi. Böylece eğlendirdiği kimseye: “Gördün ya bu, Muhammed’in çağırdığından, namazdan, oruçtan, onun önünde çarpışıp ölmekten daha iyi değil mi?” derdi. (Kurtubî, el-Câmi‘, XIV, 52)

Nitekim bu yol, şer odaklarının her devirde insanları hak yoldan saptırmak için başvurdukları bir yoldur. Kötülüğün elebaşları diye vasıflandırabileceğimiz bu kimseler, sıradan insanları kültür adı altında eğlence, spor ve müzik programlarıyla öylesine oyalamaktadırlar ki, hayatın ciddî problemlerine eğilmek için onların ne zamanları ne de istekleri kalmaktadır. Bu boş vermişlik ve nemelâzımcılık duyguları içinde sürüklenmekte oldukları büyük felâketi hissedemez duruma gelmektedirler.

Din düşmanları, Allah’ın dinini alçaltmak, Kur’ân-ı Kerîm’in tesirini kırmak ve hak sözün yücelmesini engellemek için bu tür faaliyetlerde bulundukları için, âhirette de onlara, yaptıklarına uygun bir ceza olarak, alçaltıcı bir azap verilecektir. Kendilerini gerçeği kabule çağıran ilâhî âyetler karşısında sanki hiç duymamış gibi, sanki iki kulakları da sağırmış gibi vurdumduymaz tavırları sebebiyle de onlar can yakıcı bir azaba uğrayacaklardır.

Kur’ân-ı Kerîm’e inanmayan ve onunla savaşı tercih eden kâfirlerin bu hazin âkıbetlerine mukâbil:

8. man edip sâlih ameller yapanlara ise, nimetlerle dolu cennetler vardır.

9. Orada ebedî olarak kalacaklardır. Bu, Allah’ın verdiği gerçek sözdür. O, kudreti dâimâ üstün gelen, her hükmü ve işi hikmetli ve sağlam olandır.

Şüphesiz Allah Teâlâ, mü’minlere verdiği bu sözünü yerine getirerecek güce sahiptir. Bununla birlikte O’nu bu sözünden dönmeye zorlayacak hiçbir güç de yoktur.
Rabbinizin nimetlerini ve azametini anlamak için şu ilâhî kudret tecellilerine bakın:

10. Allah gökleri, gördüğünüz herhangi bir direk olmaksızın yarattı, sizi sarsmasın diye yeryüzüne haşmetli sabit dağlar yerleştirdi ve orada her çeşit canlıyı yaydı. Biz, gökten su indirdik de orada renk, koku, tat bakımından türlü türlü o güzel bitkilerden çift çift yetiştirdik.

11. İşte bunlar, Allah’ın yarattıklarıdır. Peki, gösterin bana, O’nun dışındakiler ne yaratmış? Hayır, gösteremezsiniz; fakat o zâlimler apaçık bir sapıklık içindeler.

Yarattığı tüm sorumlu varlıkları yalnız kendine kulluğa çağıran Allah Teâlâ, vardır ve birdir. Yoktan var edip kâinata yerleştirdiği muazzam varlıklar bu gerçeğin şâhididir. Burada bunlardan dördüne yer verilir:

› Akıl terazimizin çekemeyeceği büyüklük ve genişlikteki gökleri, görebildiğimiz herhangi bir direk olmaksızın, yaratması. Bu mânaya göre gökleri ve sayısız gök cisimlerini düşmekten koruyup bulundukları yerde tutarak dönmelerini sağlayan göremediğimiz direklerin olması mümkündür. Günümüzdeki astronomi ilmi bunu “çekim kanunu” olarak izah eder. Ancak ilim geliştikçe bu hususta başka yeni izahların yapılması da ihtimal dâhilindedir. (bk. Ra‘d 13/2)
› Bizi sarsmaması ve üzerinde rahat yaşayabilmemiz için yeryüzüne sabit ve sağlam dağlar yerleştirmesi. (bk. Nahl 16/15)
› Yeryüzünde her türlü canlıyı yaratıp yayması.
› Gökten su indirip onunla yeryüzünde her türlü bitkiyi çift çift bitirmesi. Burada bitkilerin erkekli dişili yaratıldıklarına işaret edilmektedir ki, daha pek çok âyette bu hususa dikkat çekilir.

İbâdete lâyık yegâne tek ilâh, işte bu muazzam varlıkları yaratan Allah’tır. O’nun dışında müşriklerin taptığı putların yarattığı herhangi bir şey yoktur ki ibâdet edilmeye layık olabilsinler. Dolayısıyla yaratma vasfını taşımayan varlıkları Allah’a ortak koşmak, önlerinde secde etmek, yardımları için onlara yalvarmak zulüm ve akılsızlıktan başka bir şey değildir. Bu olsa olsa apaçık bir sapıklıktır.

Öyleyse, bu tür yanlış düşüncelerden kendinizi kurtarıp doğru olanı öğrenmek ve ona uymak için, hikmet sahibi örnek şahsiyet Lokmân (a.s.)’ın şu ölümsüz, doyumsuz ve diriltici öğütlerine kulak verin:

12. Biz Lokmân’a hikmet verdik ve: “Allah’a şükret!” buyurduk. Kim şükrederse kendi iyiliği için şükretmiş olur. Kim de nankörlük ederse bilsin ki Allah kesinlikle hiçbir şeye muhtaç değildir, her türlü hamde, övgüye lâyık olan da O’dur.

13. Lokmân oğluna nasihat ederek dedi ki: “Evlâdım! Allah’a ortak koşma. Çünkü şirk, gerçekten çok büyük bir zulümdür!”

Lokmân (a.s.)’ın peygamber olup olmadığı tartışılsa da büyük bir velî ve hakîmlerin pîri olduğu kesindir. Bu sebeple “Lokmân Hakîm” lâkabıyla meşhurdur. Cenâb-ı Hak kendisine “hikmet” vermiştir. Allah Teâlâ, Lokmân (a.s.)’ı numûne göstererek, bir babanın evlâdına nasıl örnek olması ve onları nasıl bir İslâmî terbiye ile yetiştirmesi lâzım geldiğini beyân eder.

Hikmet; insanın nazarî ilimleri en güzel şekilde öğrenip onların gereklerini yerine getirmesi, böylece üstün ve güzel fiilleri, gücü nispetinde meleke kazanarak kemale erdirmesidir.

Hikmet; illet ve sebeplerini bilerek, gâyeye ulaştıracak şekilde ameli ilme, ilmi amele uydurmaktır.

Hikmet; gerçek Hakîm olan Allah Teâlâ’nın hükmüne boyun eğmek, nefsin istediğine değil de Hakk’ın istediğine uymak, nefsi tanıyıp dizginlerini ele alarak ölçülü davranmak ve hükmüne karşı koymanın imkânsız olduğunu bildiğimiz Allah’a karşı asla isyan etmemektir. Bu sebeple âyet-i kerîmede:

“Kime hikmet verilmişse, ona gerçekten pek çok hayır verilmiştir” (Bakara 2/269) buyrulur.

Lokmân Hakîm’e verilen hikmetlerden bir misâl şöyledir:

Bir gün Dâvûd (a.s.), Lokmân Hakîm’den bir koyun kesip en iyi yerinden iki parça getirmesini istedi. Lokmân Hakîm de ona, kestiği hayvanın dilini ve yüreğini getirdi. Aradan birkaç gün geçtikten sonra Hz. Dâvûd, bu defâ hayvanın en kötü yerinden iki parça et getirmesini taleb etti. Lokmân Hakîm, yine koyunun dil ve yüreğini getirdi. Dâvûd (a.s.), ona bunun sebebini sorunca da şöyle dedi:

“–Bu iki şey iyi olursa, bunlardan daha iyisi olmaz. Yine bu iki şey kötü olursa, bunlardan daha kötüsü olmaz!..” (Taberî, Câmi‘u’l-beyân, XXI, 82)

İmâm Mâlik şöyle anlatır:

“Bana ulaşan bilgiye göre Lokmân Hakîm’e:

«–Sende gördüğümüz bu meziyetin mâhiyeti nedir?» diye sormuşlar, bununla onun faziletlerini kastetmişlerdi. O da şu cevâbı verdi:
«−Doğru sözlülük, emâneti yerine getirmek, beni ilgilendirmeyen şeyi terk etmek ve ahde vefâ göstermek.»” (Muvattâ, Kelâm 17)

Hikmet sahibi kişiye lâzım gelen, hem ilim hem de amel bakımından bunun şükrünü îfâ etmektir. Bu yüzden hikmetin verilmesi mukâbilinde “Allah’a şükret!” buyrulur. Bu şükrün ilmî yönü, önce o hikmetin Allah Teâlâ’nın bir ihsânı olduğunu bilerek, Allah’ı şirkten pak ve uzak tutmaktır. Amelî yönü ise her türlü söz, fiil ve davranışlarda kendi nefsânî arzularını değil, Allah’ın emrini ve rızâsını gözetmektir. İşte bu sebeple, Lokmân (a.s.)’ın oğluna nasihati vesile kılınarak Allah’a şirk koşmak en büyük zulüm sayılıp kesinlikle yasaklanmış, sonra da sâlih amellerin başında gelen Allah’a kulluk ve ana babaya iyilik emredilmiştir.

“Zulüm”; bir şeyi olması gereken yere koymamak, bir kimseyi hakkından mahrum etmek ve adâletsizce davranmaktır. Buna göre en büyük zulüm, şirk yâni tek olan Allah’a zâtında, sıfatlarında, yetki ve hükümlerinde ortak koşmaktır. Çünkü:

İnsan kendisini yaratan ve her türlü rızkını, nimetini veren Allah’a karşı, bu hususlarda hiçbir katkısı bulunmayan varlıkları ortak koşmaktadır. Bundan daha büyük bir haksızlık ve adâletsizlik olamaz.

Yine insanın yalnızca Allah’a kulluk etmesi, tek Yaratıcı olan Cenâb-ı Hakk’ın insan üzerindeki hakkıdır. Fakat şirke düşen, başkalarına tapmakla Allah’ın bu hakkını çiğnemekte ve büyük bir haksızlık yapmaktadır. Dahası ötesi, insan Allah’tan başkasına taparken yaptığı her işte, kendi fizikî, aklî ve rûhî imkânlarından tutun, yer ve göklerdeki bir çok şeyi bu yolda seferber eder. Halbuki seferber ettiği bütün imkânlar, bir olan Allah tarafından yaratılmıştır ve insanın Allah’tan başkasına kulluk ederek onlardan hiçbirini sarf etmeye hakkı yoktur.

Ayrıca insanın kendi üzerinde koruması gereken bir hakkı vardır. Bu hak, mükerrem kılındığının farkında olarak kendisini alçaltmamak, layık olmadığı mecrâlara sürüklememek ve onu cezaya müstahak hale getirmemektir. Ancak, şu bir gerçek ki, Allah’tan başkasına tapan kişi netice itibariyle büyük bir cezaya müstahak olduğu gibi kendisini de alçaltmakta, insanlık şeref ve haysiyetini sıfırlamaktadır. Girdiği bu yanlış yol sebebiyle şirk belâsına bulaşan kişinin bütün hayatı, her yönüyle ve tüm anlarıyla zulüm haline gelir. Hatta onun aldığı her nefes bir adâletsizlik ve zulmün ifadesi keyfiyetindedir. (bk. Mevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, IV, 295)

Şirkten arınıp tevhide ulaşma sorumluluğundan sonra ikinci talimat ana-babaya iyilik olarak belirlenmektedir:

14. Biz insana, anne-babasına mümkün olan en iyi şekilde davranmasını emrettik. Annesi onu nice zahmetlere katlanarak karnında taşımış; sütten kesilmesi de iki yılı bulmuştur. Onun için, ey insan, bana şükret, ana-babana da teşekkür et. Unutma ki, sonunda bana dönecek ve yaptıklarının hesabını vereceksin.

15. Eğer anne-baban seni, ilâhlığına dâir bilgin olmayan şeyleri bana ortak koşmaya zorlayacak olurlarsa, o takdirde onlara itaat etme. Fakat yine de dünyada onlara gerektiği ölçüde sahip çık. Sen, her işinde bütün gönlüyle bana yönelmiş, sürekli benim rızâmı arayan seçkin kulların yolunu izle. Sonunda dönüşünüz bana olacak, ben de bütün yaptıklarınızı size tek tek haber vereceğim.

Anne-babaya iyilik İslâm’ın önde gelen ahlâkî esaslarından biridir. Anne-baba müslüman olsa da olmasa da onlara mutlaka iyi davranılmalıdır. müslüman iseler seve seve iyiliğe devam etmek, şâyet değilseler yine de İslâm’ın bir emri olarak onlara iyilikle sahip çıkmak lazımdır. Meselâ günaha iştirak etmeksizin yemek, içmek, giymek gibi ihtiyaçlarını düzene koymak, eziyet etmemek, ağır söylememek, hastalıklarını tedâvi ettirmek ve vefatlarında defnetmek gibi dünyaya ait yardımlarda bulunmak bu kabildendir. Ancak ana baba müslüman olmamakla birlikte, bir de çocuklarını körü körüne Allah’a şirk koşmaya zorlarlarsa, onlara bu hususta kesinlikle itaat edilmemelidir. Çünkü Allah’a isyan sayılacak emirlere itaat etmemek de dinin temel esaslarından biridir. Âyet-i kerîme, Mekke döneminde ana babaları tarafından şirke zorlanan gençlere bir çıkış yolu göstermek için indirilmiştir. Nitekim bunun en dikkat çekici misallerinden biri şöyledir:

Ashâb-ı kirâmdan Sa‘d b. Ebî Vakkâs (r.a.), annesine karşı itaatkâr bir evlattı. Bu mübârek sahâbî İslâm’la şereflendiği zaman annesi:

“–Ey Sa‘d! Sen ne yaptın? Eğer sen, bu yeni dîni bırakmazsan, yemîn olsun ki, ben bir lokma bile yemem, içmem, nihâyet ölürüm. Sen de benim yüzümden «İşte bu kişi anasının kâtilidir!» diye kötü bir isimle çağrılırsın!” demişti. O da:

“–Yapma anneciğim, ben bu dîni hiçbir şey için terk edemem!” deyince, anası da iki gün, iki gece yememiş, kuvvetten düşmüştü. Bunu gören Sa’d (r.a.):

“–Anneciğim! Vallahi yüz canın olsa da hepsi birer birer çıksa, ben bu dîni hiçbir şey için terk edemem, bilesin! Artık dilersen ye, dilersen yeme!” dedi. Çaresiz kalan Sa‘d’in annesi yemeğe başladı. Bu sebeple bu âyet-i kerîmeler nâzil oldu. (Müslim, Fezâilü’s-Sahâbe 43-44; İbn Esîr, Üsdü’l-Gâbe, II, 368)

14. âyette “annesi onu nice zahmetlere katlanarak karnında taşımıştır” buyrularak annenin fedakârlığına hususi bir yer verilmekte, dolaylı olarak onun daha çok alaka ve muhabbet beklediğine işaret edilmektedir. Nitekim Resûl-i Ekrem (s.a.s.), ashâb-ı kirâmdan birinin: “Yâ Rasûlellah! Kime iyilik etmeliyim?” şeklindeki bir sorusuna, üç defa peş peşe “annene” diye cevap vermiş; dördüncüsünde “babana” buyurmuştur. (Tirmizî, Birr 1; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 3, 5)

Mâneviyat yolunun büyüklerinden Şâh-ı Nakşibend Hazretleri’nin bir vasiyet niteliğindeki şu nasihati, yüksek bir İslâm ahlâkını gözler önüne sermektedir. Hz. Pîr buyuruyor ki:
“Bizim kabrimizi ziyârete gelenler, önce annemin kabrini ziyâret etsinler!”

Nitekim bugün, Şâh-ı Nakşibend Hazretleri’nin kabrini ziyârete gidenler, önce annesinin kabrini ziyâret etmektedirler.

Abdurrahman Câmî (k.s.) de anneye hürmet ve sevgiyle alâkalı olarak:

“Ben annemi nasıl sevmem ki; o beni bir müddet cisminde, uzun bir zaman kucağında, ölünceye kadar da kalbinin şefkat köşesinde taşımıştır. Ona hürmetsizlik göstermekten daha kötü bir şey bilmiyorum!..” derdi.

Âyette yer alan “sütten kesilmesi de iki yılı bulmuştur” ifadesi, emzirmenin normal süresinin iki yıl kadar olmakla birlikte bunun mutlaka tamamlanması gerekmediğine, ana-baba isterlerse çocuğun iki yıl dolmadan da sütten kesebileceğine işaret etmektedir. (bk. Bakara 2/233)

Lokmân (a.s.), oğluna verdiği nasihatlere şöyle devam ediyor:

16. “Evlâdım! Yaptığın iyilik veya kötülük hardal tanesi ağırlığında bile olsa, bir kayanın içinde saklı da olsa, göklerin veya yerin herhangi bir noktasında bile bulunsa, Allah onu çıkarıp âhirette karşına getirir. Çünkü Allah her şeyi bütün incelikleriyle bilir, her şeyden hakkiyle haberdardır.”

17. “Evlâdım! Namazı dosdoğru kıl, iyiliği emret, kötülükten sakındır ve bu uğurda başına gelecek musîbetlere sabret. Çünkü bunlar azim ve kararlılık gerektiren mühim işlerdir.”

18. “Kibirlenerek insanlardan yüzünü çevirme ve yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Çünkü Allah, kibirle kasılan, kendini beğenmiş, çokça övünüp duran hiç kimseyi sevmez.”

19. “Yürüyüşünde ölçülü ve dengeli ol; konuşurken de sesini ayarla. Unutma ki, seslerin en beğenilmeyeni eşeklerin sesidir!”

Burada sözü edilen nasihatler şunlardır:

Birincisi; Allah Teâlâ’nın varlığını, birliğini, kudretini tanımak; O’nun en ince sırları ve gizlilikleri bildiğini ve her şeyden hakkiyle haberdar olduğunu idrak etmek; yapılan tüm amellerin en ince noktasına kadar kayıt altına alındığının farkında olarak âhiret hesâbından korkmak. Daha anlaşılır bir ifadeyle Lokmân (a.s.) oğlundan Allah’ı tüm isim ve sıfatlarıyla tanımasını, mârifetullâha ermesini ve ihsan şuurunda bir kulluk yaşamasını istemektedir. Öyle bir Allah ki, yapılan bir iyilik veya kötülük, kimsenin dikkatini çekmeyecek küçüklükte bile olsa, hatta zerre denilen atom, elektron ve proton miktarı kadar bile olsa (bk. Zilzâl 99/7-8), yine bu amel hiç kimsenin muttali olamayacağı gizli bir yerde bulunsa; meselâ büyük bir kayanın içinde, yahut göklerin akıl fersâ genişliği veya yeryüzünün ulaşılamaz derinliği içinde herhangi bir yerde bulunsa, bunu görüp, bulup mahşerde kulun karşısına çıkaracaktır. İslâm, işte böyle bir Allah’a kulluğu emretmekte ve O’na karşı gelmekten sakındırmaktadır.
İkincisi; namazı dosdoğru kılmak.

Üçüncüsü; iyiliği emredip kötülükten sakındırmak. Emredilmesi istenilen “iyilik”, kulu Allah’ın muhabbetine ve rızâsına ulaştıran her şeydir. Sakındırılması istenen “kötülük” ise kulu Allah’tan alıkoyan her şeydir. İyiliği emredip kötülükten sakındırmak sözle olur. Fakat bunun en güzel yolu; insanları sakındırdığımız kötülüklerden öncelikle kendimizin sakınması, onlara yapılmasını emrettiğimiz şeyleri de evvela kendimizin yapmasıdır. Çünkü kendisine söz geçiremeyen kimsenin başkasına söz geçirmesi gerçekten zordur.

Dördüncüsü; başa gelen musîbetlere sabretmek. Burada dinin tebliği ile vazifeli kimselerin, iyiliği emredip kötülüğü yasaklarken bir takım sıkıntılarla yüz yüze geleceklerinin büyük bir ihtimal dâhilinde olduğuna ve muvaffak olabilmek için bunlara göğüs germenin lazım geldiğine işaret edilmektedir. Bütün bunlar (2, 3 ve 4. maddeler), yerine getirmekte azim ve kararlılık gösterilmesi, nefse ağır gelse de büyük bir cehd ve gayretle yapılmaya devam edilmesi gereken mühim işlerdir. Eğer lazım gelen kararlılık gösterilmez ve gevşek davranılırsa, İslâm’ın bu mühim emirleri aksadığından beklenen netice hâsıl olmaz.

Beşincisi; kibirlenip insanlardan yüz çevirmemek, onlara sırt dönmemek. 18. âyette kullanılan اَلصَّعْرُ (sa‘r) kelimesi, devenin dizinde bulunan ve onu yüzünü hep aynı yönde tutmaya zorlayan bir hastalık mânasını taşımaktadır. Buradaki ifade ise, kibir ve büyüklük taslayan, başkalarını küçük görerek yüzünü çeviren kimsenin tavrını tasvir eder. Aynı zamanda kibrin, kişinin ruh ve beden âhengini bozan, onu dengesiz harekete sevk eden ciddi bir hastalık olduğunu gösterir. Allah Resûlü (s.a.s.) şöyle buyurur:
“Birbirinize buğzetmeyin, birbirinize sırt çevirmeyin, birbirinizi kıskanmayın. Ey Allah’ın kulları kardeş olun. Müslüman bir kişinin üç günden fazla kardeşine dargın durması helâl değildir.” (Buhârî, Nikâh 45)

Altıncısı; yeryüzünde böbürlenerek, çalımlı çalımlı yürümemek. Bir diğer âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Hem yeryüzünde büyüklük taslayarak yürüme. Çünkü kendini ne kadar büyük görürsen gör, ağırlık ve azametinle ne yeri yarabilir, ne de boyca dağlara erişebilirsin.” (İsrâ 17/37)

Niyâzî Mısrî şu nasihatte bulunur:

“Alçaktan alçak yürüye, toprak altında çürüye,
Aşk ateşinde eriye altın gibi sızmak gerek.”

Burada sayılan 5 ve 6. maddeler Allah’ın sevmediği ve râzı olmadığı mezmûm davranışlardır. Çünkü Allah kendini beğenenleri, başkalarına üstünlük taslayanları sevmez.
Yedincisi; yürüyüşün ölçülü ve dengeli olması; her türlü hal ve davranışın hem ifrat hem tefritten uzak, orta ve makûl bir şekilde olması. Yerine göre dinin öğrettiği en uygun davranış modeli ne ise onu sergileyebilmek.

Sekizincisi; konuşurken sesin de ölçülü bir şekilde çıkması. Lüzûmsuz yere bağırmamak. Zamana, zemine ve muhatapların durumuna; dinleyenlerin azlığına, çokluğuna ve işitebilme imkânlarına göre sesi ayarlamak. Ölçüsüz bir şekilde bağırıp çağırmamak. Rabbimiz burada eşek sesini misal vererek bunun kötülüğünü beyân buyurmaktadır. Hatta Hz. Ömer (r.a.), tâkatinden daha fazla yüksek sesle ezan okumaya çalışan bir müezzine: “Ben senin kasıklarının çatlayacağından korktum” demiştir. (Kurtubî, el-Câmi‘, XIV, 71)

Resûl-i Ekrem (s.a.s.) güzel ahlâkın önemini şöyle ifade buyurur:

“Sizin en hayırlınız, ahlâkı güzel olanınızdır.” (Buhârî, Edeb 38; Müslim, Fezâil 68)

“Mizanda güzel ahlâktan daha ağır gelecek bir şey yoktur.” (Ebû Dâvûd, Edeb 7; Tirmizî, Birr 62)

“İnsanların cennete girmesini sağlayacak en önemli iki fazilet takvâ ve güzel ahlâk; cehenneme girmelerine sebep olacak iki uzuv ise ağız ve cinsel organlarıdır.” (Tirmizî, Birr 62; İbn Mâce, Zühd 29)

Eğer insan Rabbini tanır, O’nun görünen-görünmeyen sayısız nimetlerinin farkında olursa, bahsedilen dinî hikmetleri ve ahlâkî faziletleri yerine getirmesi kolaylaşacaktır. Bu sebeple buyruluyor ki:

20. Görmez misiniz ki Allah, göklerde ne var yerde ne varsa hepsini hizmetinize vermiş olup, açık ve gizli, maddî-mânevî tüm nimetlerini üzerinize yağmur gibi yağdırmaktadır? Buna rağmen öyle insanlar var ki, ne doğru bir bilgiye, ne yol gösterici bir rehbere, ne de aydınlatıcı bir kitaba dayanmaksızın Allah hakkında tartışıp durur.

21. Onlara: “Gelin, Allah’ın indirdiğine uyun!” dendiği zaman, “Hayır, biz atalarımızdan ne görmüşsek ona uyarız” diye karşılık verirler. Peki, şeytan atalarını o kızgın cehennem ateşine çağırmış, onlar da şeytanın çağrısına uyup doğru yoldan çıkmış iseler, yine de onların izinden mi gidecekler?

Allah Teâlâ insanı kendine kulluk için yaratmış, tüm kâinatı da onun emrine ve hizmetine âmâde kılmıştır. Dünyanın niçin döndüğünü, güneşin, ayın ve yıldızların niçin doğup battığını, gece ve gündüzün niçin gelip gittiğini, onca hayvanların ve bitkilerin kime hizmet ettiğini biraz düşünmekle bu gerçeği anlamak mümkündür. Bununla birlikte Cenâb-ı Hak insana hem zâhirî hem bâtınî, hem açık hem gizli, hem görünen hem de görünmeyen sayısız nimetler ihsan etmiştir. Dolayısıyla “zâhirî ve bâtınî nimetler” ifadesi, Allah Teâlâ’nın insanlara verdiği tüm maddî ve mânevî nimetlerini şumûlüne alır. “Allah’ın nimetlerini tek tek saymaya kalksanız, imkânı yok, onları toplu halde bile sayamazsınız” (İbrâhim 14/34) âyeti gereğince bu nimetleri teker teker saymak mümkün olmasa da misal kabilinden onlardan bir kısmını, bazı zâhirî nimetlerin bâtınî karşılığını ifade etmek suretiyle saymak faydalı olacaktır.

Zâhirî nimetler: Bâtınî nimetler:
Nimeti görmek Nimet vereni görmek
Dünyevî nimetler Dînî nimetler
Yaratılışın güzel olması Ahlâkın güzel olması
Günahı olmayan bir nefis Gafleti olmayan bir kalp
Allah’ın maddî nimetler vermesi Allah’ın kulundan râzı olması
Dünya malı, mülkü ve onların artması Mânevî haller ve onların temizliği
Maddî nimetlere erişmek Günahlardan korunmak
Taatleri yerine getirebilmek Bunların kabule şayân olması
Sâlihlerle sohbet etmek, beraber olmak Onlara tâzim ve hürmeti muhafaza
Dünyaya karşı zâhid olmak İki cihanı bırakıp Mevlâ’ya yönelmek
Kalben maddî bağlardan kurtulmak Rûhen vecde erişmek
Mücâhedeyi başarmak Müşâhedeye ermek
Bedenle yapılan taat ve ibâdetler Kalpte tecellî eden incelikler
Halkı bırakıp nefisle meşgul olmak Nefsi bırakıp Rab ile meşgul olmak
Hakkı talep etmek Hakk’ı bulmak
Hakk’a vasıl olmak Hakla bâkî olmak.
(Kuşeyrî, Letâifü’l-işârât, III, 20)

Hak Teâlâ’nın açık ve gizli bunca nimetlerine rağmen, bir kısım insanların kalkıp ne doğru bir bilgiye, ne gerçeği gösteren bir rehbere, ne de yürüyecekleri yolu aydınlatacak ilâhî bir kitâba dayanmaksızın, tamâmen nefsânî ve şeytânî sâiklerle Allah ile mücâdeleye kalkışması ne kadar tuhaftır! Bunun sebebi aklı vahyin istikâmetinde kullanmamak, doğru ya da yanlışlığını sorgulamadan atalardan devralınan inanç ve amelleri körü körüne taklit etmektir. Bu, çok yanlış bir tutumdur. Çünkü, eğer atalar şeytana uyup çılgın cehennem azabına müstahak olmuşlarsa, onları taklit edip cehenneme sürüklenmek akıl kârı bir iş değildir.
O halde:

22. Kim Allah’ın kendisini sürekli gördüğünün şuuru içinde iyi işler yaparak bütün varlığıyla Allah’a teslim olursa, hiç şüphesiz o, kopması mümkün olmayan en sağlam bir kulpa tutunmuş olur. Bütün işler neticede Allah’a varır ve nihâî hükmü dâimâ O verir.

23. Her kim de inkârda diretirse, sakın onun küfrü seni üzmesin. Neticede hepsinin dönüşü bizedir ve yaptıklarının sonuçlarını onlara haber vereceğiz. Şüphesiz Allah, göğüslerde saklı tutulan en gizli niyet ve düşünceleri bile çok iyi bilir.

24. Onları kısa bir süre dünya zevklerinden faydalandıracak, sonra onları pek ağır ve şiddetli bir azaba mahkûm edeceğiz.

Doğru olan, Hakk’ın davetine icâbet edip, tüm varlığımızla Allah’a teslim olmak, tam bir mârifetullâh şuuruyla Allah’ı görürcesine kulluk yapmak, iyilik ve ihsan sahibi bir kul olmaktır. Çünkü bu yolu tercih edenler, kopması asla mümkün olmayan en sağlam bir kulpa tutunmuşlardır. Bu sağlam kulp, Allah’ın dinidir. O’nun sapasağlam ipi olan Kur’ân-ı Kerîm ve Kur’an’a nasıl tâbi olunacağını emsalsiz numûne şahsiyetiyle örnekleyen Resûlullah (s.a.s.) Efendimiz’dir. Nitekim Allah Resûlü (s.a.s.) şöyle buyurur:

“Size iki şey bırakıyorum. Bunlara sımsıkı sarıldığınız müddetçe aslâ sapıklığa düşmezsiniz: Allah’ın kitâbı ve Rasûlü’nün sünneti.” (Muvatta’, Kader 3)

Dünyada fırsat elde iken bu sağlam kulpa tutunmayan, onu inkâr eden ve büyük nimete nankörce davranan bedbahtların hâline üzülmeye gerek yoktur. Onlar kısa bir müddet zevku safânın ardından pek şiddetli, çok ağır azaba mahkûm ve mecbûr olacaklardır.

Halbuki, onların fıtratlarında da tek Allah’a inanıp kulluk etme duygusu vardır. Fakat çok derinlerde kaldığı için bir türlü şuur üstüne çıkıp işe yarar hale gelememektedir:

25. Onlara: “Gökleri ve yeri yaratan kimdir?” diye soracak olsan, mutlaka “Allah’tır!” diye cevap verirler. Onlara de ki: “Demek her türlü övgüye lâyık olan da yalnızca Allah’tır. Öyleyse, nasıl oluyor da O’ndan başkasına tapıyorsunuz?” Ne var ki onların çoğu, bu itiraflarının tabiî sonucunun Allah’ın gönderdiği dine uymak olduğunu bilmiyorlar.

26. Göklerde ve yerde olan her şey Allah’ındır. Şüphesiz Allah, hiçbir şeye muhtaç değildir, her türlü hamde, övgüye lâyık olan da sadece O’dur.

Allah’ı göklerin ve yerin yaratıcısı olarak kabul eden kişinin, tek ilâh ve tek rabbin de yalnızca Allah olduğunu kabul etmesi gerekir. Yine o kişi, yalnızca Allah’ın ibâdet ve taate lâyık olduğunu, yalnızca O’ndan yardım istenebileceğini ve O’ndan başka hiçbir varlığın, din gönderme ve hüküm koyma yetkisine sahip olamayacağını da kabul etmek zorundadır. Çünkü her şeyi yaratandan başkasını ilâh kabul etmek akla aykırıdır. Aynı şekilde bir varlığın yaratıcı olduğuna inanıp, O’nun yarattıkları arasından birini, belâları giderici bir ilâh veya kudret, hüküm ve hâkimiyet sahibi bir varlık olarak görmek hiçbir akıl sahibinin kabul edemeyeceği bir çelişkidir. Diğer taraftan Allah gökler ve yerin yaratıcısı olduğu gibi, göklerde ve yerde bulunan her şeyin de Rabbidir. O, bu kâinatı yaratıp da, başkaları hepsine yahut bir kısmına hükmetsin diye onu kendi hâline terk etmiş değildir. Bilakis O, yarattığı tüm varlıkların tedbirini, terbiyesini, hâkimiyet ve tasarrufunu kudret elinde bulundurmaktadır. Bu sebeple ibâdete lâyık tek varlık O’dur.
Allah’ın hem ilmi ve kudreti hem de bu ulvî sıfatlarının tecellileri nihâyetsizdir. Bunu Cenâb-ı Hak bir misalle beyân etmektedir:

27. Eğer yeryüzündeki bütün ağaçlar kalem, denizler de mürekkep olsa, arkasından buna yedi deniz daha eklense, imkânı yok, Allah’ın kelimeleri yazmakla bitmez. Muhakkak ki Allah, kudreti dâimâ üstün gelen, her hükmü ve işi hikmetli ve sağlam olandır.

28. Sizin yaratılmanız da, tekrar diriltilmeniz de tek bir kişinin yaratılıp diriltilmesi gibidir. Gerçekten Allah, her şeyi hakkiyle işiten, her şeyi hakkiyle görendir.

Bu misale göre yeryüzünde ne kadar ağaç varsa hepsi kalem haline gelecek, denizin suyu mürekkebe dönüşecek, bu yeterli olmayıp buna ilâveten yedi deniz daha getirilip mürekkep olarak kullanılacak, o kâlemlere bu mürekkepler doldurulup Allah’ın kelimeleri yazılacak, yazılacak… Fakat onları bitirmek mümkün olmayacak. (bk. Kehf 18/109) Bu misal, Allah Teâlâ’nın sonsuz kudret ve azametini, Kur’ân-ı Kerîm’in şeref ve kıymetini beşerî idrak seviyesine yakınlaştırmaya çalışarak, kulları sahte tanrıları bırakıp yalnızca Allah’a teslimiyete yönlendirmektedir. Yine Allah, öyle nihâyetsiz bir kuvvet ve kudrete sahiptir ki, O’na göre -isterse trilyonlarca olsun- bütün insanları yoktan yaratmak, öldürmek ve yeniden diriltmek, sadece bir insanı yaratıp diriltmek gibidir. O’nun için “zorluk” diye bir şey söz konusu değildir.
İsterseniz bir de O’nun şu muhteşem kudret ve azamet tecellilerini seyredin:

29. Görmez misin ki, Allah geceyi gündüze katıyor, gündüzü de geceye katıyor. O, güneşi ve ayı emrine boyun eğdirmiştir; her biri kendi yörüngesinde belirlenmiş bir vakte kadar akıp gidiyor. Şüphesiz Allah, sizin yaptıklarınızı da gâyet iyi biliyor.

30. Bütün bu deliller göstermektedir ki, Allah gerçeğin tâ kendisidir; kulluk edilmeye lâyık olan yalnızca O’dur. Müşriklerin O’ndan başka ilâhlaştırıp yalvardıkları putlar ise asılsız ve geçersizdir. Çünkü Allah, evet O, her şeyden çok yücedir, çok büyüktür.

Geceyle gündüzün birbirine dolanarak ve uzayıp kısalarak peş peşe gelmesi, güneş ve ayın ilâhî kanunlara itaat ederek hareket etmesi Allah Teâlâ’nın gökteki kudret ve azamet tezahürlerindendir. Fakat bunlar ebediyen böyle hareket etmeyecek, kendileri için tayin edilen süre bitince yok olacaklardır. O halde bunların tapınmaya değer bir tarafları yoktur. Bunlara değil, bunları yaratan ve idâre edene, gerçekten kulluğa lâyık yegâne İlâh ve Rab olana, her şeyi hakkiyle işitip görene tapmak akla daha münâsip değil midir? Nitekim bu hususa yer veren bir âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Gece ile gündüz, güneş ve ay O’nun birliğini ve kudretini gösteren delillerdendir. Siz güneşe de aya da secde etmeyin; her şeyi olduğu gibi bunları da yaratan Allah’a secde edin, eğer sadece O’na kulluk yapacaksanız.” (Fussılet 41/37)

Cenâb-ı Hakk’ın denizde görülebilecek ve seyredilebilecek kudret delillerinden biri, orada Allah’ın lütfuyla kolayca akıp giden gemilerdir:

31. Görmez misin ki, Allah’ın lutfuyla gemiler denizde nasıl akıp gidiyor? Allah böylece varlığının ve kudretinin bir kısım delillerini size göstermek istiyor. Elbette bunda çok sabreden, her dâim şükreden kimseler için deliller, ibretler vardır.

32. Denizde gemilerle seyahat ederken onları dağlar gibi dalgalar sardığında sadece Allah’a yönelerek bütün samimiyetleriyle O’na yalvarırlar. Onları kurtarıp selâmetle karaya çıkardığımızda ise içlerinden bir grup orta yolu tutar. Diğerleri ise yeniden inkâra döner. Bizim âyetlerimizi, verdiği söze ihânet eden böyle nankörlerden başkası inkâr etmez.

Tonlarca ağırlıktaki gemilerin su üzerinde durup gitmesine sıradan bir hâdise olarak bakmayıp, onu büyük bir kudret akışı ve azamet nişânesi olarak tefekkür ve ibret nazarıyla seyretmek lâzımdır. Fakat mânen bu seviyeye ulaşılması, imanla birlikte ciddi bir “sabır” ve “şükür” terbiyesine bağlıdır. Nitekim Resûl-i Ekrem (s.a.s.): “İman, iki yarımdan oluşur. Yarısı sabır, yarısı şükürdür” (Ali el-Mütteki, Kenzu’l-Ummâl, I, 61) buyurarak bu gerçeğe işaret eder. Gerçek mü’min hem belâ, sıkıntı ve zorluk zamanlarında, hem de genişlik, nimet ve lutuf zamanlarında Allah’ı hatırlar, O’nu aklından çıkarmaz. Fakat imanında zâfiyet bulunan kimseler, denizde dağlar gibi dalgalara tutulmuş insanlar gibi ölümcül sıkıntılara maruz kaldıklarında bütün samimiyetleri ile Allah’a yalvarırken, sıkıntıdan kurtulunca o ihlaslı hallerini devam ettiremezler. Bir kısmında ciddî mânada bir heyecan kaybı yaşanırken; çok zâlim, çok gaddâr ve pek nankör tabiatlı kimseler, iman bağlarından bütünüyle sıyrılıp, üstelik Allah’ın âyetlerini inkâra yönelirler.
O halde:

33. Ey insanlar! Rabbinize gönülden saygı duyup O’na karşı gelmekten sakının! Öyle bir günden korkun ki, ne babanın evlâdına o gün en küçük bir faydası dokunabilir, ne de evlâdın babasına. Allah’ın va‘di elbette gerçektir. O halde sakın dünya hayatı sizi aldatmasın ve çok hilekâr şeytan sizi Allah’ın rahmeti ve affı ile kandırmasın!

Kur’an bu âyetiyle, önceki âyetlerde ulûhiyet ve rubûbiyetini ispat eden delilleri serdettikten sonra, mü’miniyle kâfiriyle, sabredeni ve şükredeniyle, gaddâr ve nankörüyle tüm insanlığı Allah’tan korkmaya, O’nu birlemeye, O’nun emir ve yasaklarına saygılı ve itaatkâr olmaya davet etmektedir. Çünkü insanlığı öyle bir kıyâmet günü beklemektedir ki, gerçekten o, pek dehşetli ve korkunç bir gündür. O gün mutlaka vuku bulacak ve o günde hiç kimsenin bir diğerine faydası olmayacaktır. Burada birbirine faydası en çok umulan “baba ve evlat” misal verilip, bunların bile birbirine zerre kadar fayda sağlamayacağı haber verilmek suretiyle, bunun dışındaki insanların birbirine yardım etmelerinin imkânsızlığı bildirilir. Hatta fayda vermek bir tarafa zarar verme veya zarar görme ihtimali daha yüksektir. Nitekim âyet-i kerîmelerde şöyle buyrulur:

“Öyle bir günden sakının ki, o gün kimse kimsenin yerine bir şey ödeyemez, kimseden bir şefaat kabul edilmez, kimseden bir kurtuluş bedeli alınmaz ve hiç kimseye yardım da edilmez.” (Bakara 2/48)

“Öyle ki, o günün dehşetinden dost dostun hâlini sormaz. Oysa onlar birbirlerine de gösterilirler. Fakat inkârcı suçlu ister ki, mümkün olsa da o günün azabından kurtulmak için fidye olarak verse oğullarını! Eşini, kardeşini! Kendisine kol kanat geren bütün sülâlesini! Yeryüzünde kim varsa hepsini! Bunları verse de, sonra kurtarsa kendisini!” (Meâric 70/10-14)

“O gün insan kaçar kardeşinden, annesinden, babasından, karısından ve oğullarından! O gün onlardan her birinin başından aşkın bir işi, kendine yetecek bir derdi ve belâsı vardır.” (Abese 80/34-37)

Bütün bu sıkıntı ve zorlukları aşabilmek için gösterilen kurtuluş yolu iman, takvâ ve sâlih amellerdir. Bunlara yönelebilmek ve maddî manevî tüm imkânları bu yola sarf edebilmek için “iki aldatıcı”ya karşı dikkatli olmak gerekir:

Birincisi; dünya hayatı; dünyanın insanı Allah’tan uzaklaştıran oyun, zevk ve eğlenceleri.

İkincisi; insanı, Allah’ın af ve merhametine güvendirerek aldatan şeytan, nefis, kötü arkadaş gibi diğer aldatıcı varlıklar.

“Bir kimseyi Allah ile aldatmak” ifadesinden şu mânalar anlaşılabilir:

Hilekâr şeytan veya bir başka aldatıcı;

› Bir insanı Allah’ın olmadığı fikriyle aldatabilir.
› Bir başkasını, Allah’ın kâinatı yarattıktan sonra elini onun kontrolü ve insanların sevku idâresinden çektiği ve bir daha onlarla alakadâr olmadığı fikriyle aldatır.
› Bir diğerini “Allah’ın bazı seçkin kulları vardır, eğer onların yakınlığını kazanırsanız, ne yaparsanız yapın affınız garanti” diyerek aldatır.
› Bir başkasını: “Allah çok bağışlayıcı, çok merhametlidir, çekinmeden günah işlemeye devam edebilirsiniz, nasıl olsa her günahınız daima affa mazhar olacaktır” diyerek aldatır.
› Kimine ise: “Yaptığın her şey önceden belirlenmiştir. Kötülük işlediğinde onu sana işleten Allah’tır. İyilikten kaçındığında da seni ondan uzaklaştıran Allah’tır” diyerek kaderci bir fikir ilhâmıyla aldatır. (bk. Mevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, IV, 307)

Şâir Bâkî ne güzel söyler:

“Âkil odur gelmeye dünya metâından gurûr,
Müddet-i devr-i felek bir demdir, âdem bir nefes.”

“Akıllı insan o kimsedir ki, dünya malına ve mülküne aldanmaz. Çünkü bütün kâinatın varlığı bir andan, insanın ömrü de bir nefesten ibarettir.”
Dolayısıyla kul, Allah rızâsı istikâmetinde ilerlerken engellere takılıp kalmamak için bütün bu vesvese ve aldatmalara karşı hazırlıklı ve dirençli olmalı, onlarla mücâdele edecek ilmî, fikrî ve irfânî bir hazırlığa sahip bulunmalıdır. Bu gereklidir, çünkü insanın ölüm anı sır olduğu gibi, kıyâmet vakti de sırdır. Bunları sadece Allah Teâlâ bilmektedir:

34. Kıyâmetin ne zaman kopacağının bilgisi yalnız Allah’ın katındadır. Yağmuru O indirir. Rahîmlerde olanı da O bilir. Hiç kimse yarın ne kazanacağını bilemez. Hiç kimse nerede öleceğini de bilemez. Şüphesiz, her şeyi hakkiyle bilen, her şeyden hakkiyle haberdâr olan yalnız Allah’tır.

İnsan için son derece mühim ve kritik olan bu zamanları Cenâb-ı Hakk’ın gizli tutması ve peygamberlerine dahi bildirmemesinin şüphesiz pek çok hikmeti vardır. Bizim anlayabildiğimiz en mühim hikmet, kulun hiçbir an gaflete düşmeksizin ihsan şuuruyla bir kulluk hayatı sürdürmesi ve son nefesinde imanla âhiret âlemine intikâl edip edememe endîşesi içinde olmasıdır. Yağmuru yağdıran ve onu ne zaman, nereye, ne miktar ve ne şekilde yağdıracağını bilen; bütün rahimlerdekini, onların erkek mi dişi mi, beyaz mı kırmızı mı, tam mı noksan mı olduğunu ve her birinin sahip olduğu tüm özellikleri bilen Allah, kıyâmetin de ne zaman kopacağını bilir ve vakti gelince onu koparır. Bu konuda Peygamberimiz (s.a.s.) bile, kıyâmet ne zaman kopacak sorusuna: “Sorulan sorandan daha âlim değildir” diye cevap vermiştir. (bk. Buhârî, İman 37; Müslim, İman 1, 5)

İnsana gelince, ondaki hâkim vasıf cehâlettir. (bk. Ahzâb 33/72) Bilgisi azdır. Onun bilemeyeceği şeyler, bileceklerinden çok fazladır. Zâten ilâhî ferman ona ilimden çok az şey verildiğini beyân eder. (bk. İsrâ 17/85) Yalnız burada sözün akışına uygun olarak ehemmiyetine binâen, kıyâmetin vaktine ilâve olarak hususiyle şu iki hususu da hiç bilmediği belirtilir:

› Hiçbir nefis yarın kazanacağını bilemez. Başına nelerin geleceğini, eline ne geçeceğini, hayır mı yoksa şer mi elde edeceğini bilemez. Bu sebeple kul rızık konusunda başka şeye değil Allah’a güvenmek, O’na tevekkül etmek ve O’ndan istemek mecburiyetindedir. Yani kul Rabbi karşısında her an fakir, muhtaç ve çâresiz bir durumdadır. Bu onun ayrılmaz bir vasfı olduğundan Rabbi’nin huzurunda nihâyetsiz acziyet ve hiçliğinin derin bir idrâki içinde olmalıdır.
› Gerek iyi gerek kötü kim olursa olsun hiçbir nefis nerede öleceğini bilemez. Dolayısıyla hangi iş üzere olursa olsun ölümden emin olamaz ve onu hep aklında tutmak durumunda kalır. Üstelik, kendini daha yakından ilgilendiren küçük kıyâmetin vaktini bilemeyen zavallı insan, büyük kıyâmeti nereden bilecektir?

Allah Teâlâ ise bütün kemâl sıfatlarıyla muttasıf, noksan sıfatlardan münezzehtir. O’nun alîm ve habîr vasıfları da böyledir. O (c.c), olmuşu olacağı, zâhiri bâtını, açığı gizliyi hepsini en iyi bilir. Hepsinden tam olarak haberdârdır. Dolayısıyla tüm insanlığa düşen, kendiliklerinden ürettikleri yanlış inanç bataklıklarından, nefsânî temâyül girdaplarından, kendilerini hapsettikleri daracık fikir ve anlayış kalıplarından, hâsılı her türlü küfür, şirk, günah ve isyân karanlıklarından kurtulmak, Yüce Rabbimizin davet buyurduğu geniş, aydınlık, dosdoğru İslâm caddesine çıkıp, oradan huzur içinde Allah Teâlâ’nın cennet, rızâ ve muhabbetine doğru ebedî bir yolculuğa devam etmektir. İşte şimdi de, Allah’a şükrederek O’na yakınlaşmanın en güzel yolu olan “secde”yi dikkat nazaralarına sunan Secde sûresi, buradaki irşat ve daveti daha da derinleştirmektedir: