TÜRKOĞLU
Aktif Üyemiz
Yenisey yazıtları
Bu makalede elimizde metni bulunan 160 civarındaki yazıttan Türk boylarıyla ilgili bilgiler derlenmiş ve bu boylarla ilgili bilinenlere yeni bilgiler eklenmeye çalışılmıştır. Aşağıda Yenisey yazıtlarında geçen boy adları alfabe sırası ile verilmiştir. E kısaltması yazıtın uluslararası kimliğini göstermede kullanılan bir işaret olup bu işaretin hemen ardındaki rakam, yazıtın numarasını göstermektedir. Metnin ardından günümüz Türkçesine çeviri, olabildiğince sözcük sözcük verilmeye çalışılmış, olay örgüsünü kaçırmamak için serbest çeviriden uzak durulmuştur.
1. Yenisey Yazıtlarındaki Türk Boy Adları Veya Boy Birlikleri
1.1. Akbay
* Hemçik–Çırgakı (E 41), 10: zzl2 urugın akbay? urugın art2ımga altım ‘? boyunu, Akbay boyunu arkama aldım’.
Çok satırlı yazıtlardan biri olan Hemçik–Çırgakı yazıtının 10. satırının ilk sözcüğü de bir boy adı olmasına rağmen okunamamaktadır. Boy adı olduğunu düşündüğümüz bu ilk sözcüğün ardında kabay veya akbay şeklinde okunabilecek bir boy adı daha bulunmaktadır. Yazıtı yayımlayanlardan Orkun, kabay (1940: 80) okumuş ve Abdülkadir İnan’ın kendisine verdiği, Kazak–Kırgızlar arasında Omsk’tan 50 km. güneyde Argınlardan Atabay kabilesinin Kabay adında bir boyu olduğu, bilgisini aktarmıştır (1940: 84). Malov da kabay olarak okumuştur (1952: 75). Tekin ise Kabay okuyup ‘Kabay boyu’ anlamını vermiştir (1999: 6–7). Kormuşin de kabay okumuştur (2008: 56). Başka yazıtlarda geçmediği için boyun Akbay mı Kabay mı okunması gerektiği net değildir. Ancak boy adlarının başında çok kere renk bildiren bir sıfatın bulunması, bu boy adının akbay okunması için kanıt sayılabilir. Ayrıca krş. (Hamilton 1997: 208, not 47).
1. 2. Az
* El–Bajı (E 68), 13: az totog ançıŋdanga? k1<…> ‘Az(ların) valisi <…>’.
Yalnızca bir kez geçen Az adı hakkında Yenisey yazıtlarının dışındaki diğer yazıtlarda daha fazla bilgi bulunmaktadır. Moğolistan yazıtlarında daha çok Kırgızlarla ilgili bölümlerde adları anılan Azların, Kırgızların güney bölümlerinde oturdukları düşünülmektedir. Burada ilginç olan Yenisey yazıtlarında Azların adının yalnızca bir kez geçmesidir. Bu durum Kırgız adı için de geçerlidir. Tonyukuk’un verdiği bilgiye göre Azlar Anı ırmağı civarında oturmaktadır: Tonyukuk 24. satır: Ėşi<d>tim Az yėr y[olı] Anı b[irle <…> er]miş ‘Az (halkının) yerinin Anı (ırmağı)’da olduğunu işittim’. Gerçi bu cümledeki boşluklar naşirlerce çeşitli şekillerde doldurulmuş olsa da gerçekten de Tonyukuk’un anlattığı bu kuzey seferinde, Kırgızlara gitmek için asıl yolun herhangi bir nedenden dolayı kapalı olması nedeniyle, Kök Türk birlikleri güney–batı yönüne dönmüş ve Anı ırmağı boyunca ilerlemişlerdir (Aydın 2007b: 42–43). Az boyu ile ilgili ayrıntı için bk. (Gömeç 1994) ve (Taşağıl 2004: 50–51).
1.3. Altı Bag Bodun
Altı Bag Bodun sözcük öbeği aşağıdaki yazıtlarda geçmiştir:
* Uyuk–Tarlak (E 1), 2: atım ėl tugan totok ben teŋri ėlimke ėlçisi ertim altı bag bodunta beg ertim ‘Adım El Tugan Totok(’tur). Ben kutlu yurdumun elçisi idim. Altı birleşik boyun (halkın) beyi idim’.
* Barık I (E 5), 2: öz yėgen alp turan altı uguş bodunda üç yėgirmi altı ėlim kanım a adrıldım ‘(Adım) Öz Yegen Alp Turan’dır. Altı boylu halktan, on üç yurdumdan (?), hanımdan ayrıldım’.
Malov’da bag olarak okunmuş sözcüğün bulunduğu Barık I (E 5) yazıtının 2. satırında bag sözcüğü, yazıtın sonraki naşirlerinden Vasilyev tarafından altı ug<…>bodunda (1983: 17), Kormuşin tarafından ise altı oguş bodunda şeklinde okunmuştur (2008: 96). Gerçekten de fazladan bir ş1 harfi bag okumayı engellemektedir. Ancak bag yerine uguş okunsa da aynı boy birliğinden söz edilmiş olmalıdır.
* Haya–Baji (E 24), 5: ınançu külüg çigşi beg er erdemim üçün kara seŋird1<e> ülken1i altı bag keşdimde ben yėg erdöküm ol erinç kara seŋirig y2ırildim udur(?) çigşi sekiz kı[rk yaş]da ‘(Ben) Inançu Külüg Çigşi Bey’im. Erkeklik kahramanlığım için Kara Sengir’deki yurdunu, altı birleşik (halk)tan idim. İyi (kişi) olduğum için elbette, Kara Sengir’den ayrıldım. Udur Çigşi otuz sekiz yaşında idi’.
Haya–Baji (E 24) yazıtının 5. satırında geçen altı bag sözcük öbeği ile de Altı Bag Bodun’un kastedildiği anlaşılmaktadır. Haya–Baji (E 24) yazıtının metni hem Vasilyev hem de Kormuşin’de bulunmamaktadır. İ. L. Kızlasov’da ise 7. satır olarak verilmiştir (1994: 194).
* Oya (E 27), 7: bagım bodunumka adrılt[ım] ‘Birleşik boylarımdan, halkımdan ayrıldım’.
Elbette söz konusu yazıtın 7. satırında okunamayan herhangi bir harf olmadığı, başka bir deyişle satır, bag ile başladığı için ancak unutulmuş sözcükten söz etmek mümkün olabilir. Yani yazıtı taşa işleyen kişinin altı sözcüğünü yazmayı unutmuş olması veya buradaki bag sözcüğünün altı bag’dan başka bir oluşumu ya da konfederasyonu anlatıyor olması da mümkündür. Ancak büyük bir olasılıkla aynı boy konfederasyonundan bahsediliyor olmalıdır.
* Ak–Yüs I (E 38), 5: bagım kelip esen inip aŋlanıp? ‘Birleşik (boyum) gelip esen inip ?’.
Ak–Yüs I (E 38) yazıtının 5. satırındaki durum da Oya (E 27) yazıtının 7. satırından farklı değildir.
* Bay–Bulun II (E 49), 1: esizim e yüz kadaşım a altı <bag> bodunum a esizim e adrıltım ‘Ne yazık! Yüz akrabamdan ve altı (birleşik) boyumdan, ne yazık! Ayrıldım!’.
Bu yazıtta altı bodunum şeklinde yazılmış bir sözcük öbeği vardır ki burada da yazıcının bag sözcüğünü yazmayı unuttuğu söylenebilir.
* Bay–Bulun II (E 49), 4: altı bag bodunum küçlügin <ü>çün arkkış eldem taşın bunta tikti ‘Altı birleşik boyum güçlü olduğu için övgü ve erdem taşını buraya dikti(ler)’.
Bag sözcüğü ba– ‘bağlamak’ fiilinden yapılmış bir ad olup anlamı ‘birleşik; konfederasyon’ şeklinde verilebilir. Clauson yukarıda verilen örneklerin tamamını altı bag olarak görmüş ve ‘the six confederation’ olarak anlamlandırmıştır (EDPT 310b).
Altı Bag Bodun ile ilgili olmak üzere, batıda On Ok’ların baĢında bulunan Tardu’nun 603 yılında ölümünden sonra yerine geçen Ch’u–lo Kağan batıdaki birçok kabileyi kendine bağlamış ancak kendine yapılabilecek bir isyan korkusuyla bazı kabile beylerini öldürtmüştü. Bunun üzerine Tölis boylarının ayaklanması sonucunda isyan eden altı Tölis boyunun bir araya gelerek Altı Bag Bodun’u oluşturdukları ve bu altı Tölis boyunun Uygur, Bayırku, Ediz, Tongra, Bugu ve Apa–İsi oldukları söylenmektedir (Gömeç 1997a: 32 not 116). Ayrıca bk. (Taşağıl 2004: 45, 46).
Doğu Kök Türklerinin zayıflamaya başladığı 625’ten sonra bu boyların bir araya gelerek Çin’e bağlılık bildirdiklerini biliyoruz (Taşağıl 2004: 51). Ancak Altı Bag Bodun’un Moğolistan yazıtlarında geçmemesi ilginçtir. Bu durumda sözü edilen Tölis boylarının Yenisey havzasında da yaşadıkları veya yazıt sahibinin kendi tasarrufu olduğu şeklinde bir sonuç çıkarmak mümkündür. Özellikle Uyuk–Tarlak (E 1) yazıtındaki altı bag bodunta beg ertim şeklindeki bir ifade üzerinde durulması gerekmektedir. Yenisey bölgesindeki boylardan olan Kırgızların bünyesinde çok çeşitli boyların olduğu düşünülebilir. Örneğin Köl Tegin’in cenaze törenine gelen elçinin adı Tarduş Inançu Çor (KT K 13) olduğuna göre, ad ve unvan grubunun başında bulunan ad ile Tarduş boyundan başka ne ifade edilmiş olabilir ki? Tarduşların 682’den sonraki dönemde batıda oldukları ve İrtiş ırmağı civarında yaşadıkları düşünüldüğünde Kırgızların gönderdiği elçinin Tarduşlardan olması, hâkim boy Kırgızlar içerisinde başka Türk boylarının da yaşadığı sonucunun çıkarılmasına imkân vermektedir.
1.4. Kırkız
* Haya–Baji (E 24), 7: [kır]kız kanı bitimişin ‘(Yazıt) Kırgız kağanının yazdırdığı(dır)’.
Batmanov ve diğerleri, yazıtın S. V. Kiselëv tarafından incelendiğini ve bu satırda Kırgız sözcüğünün geçmediğini belirtmiş ve Kiselëv’in Drevnyaya istoriya Yujnoy Sibiri adlı eserine göndermede bulunmuş, ilerleyen bölümlerde ise kuşkulu da olsa Kırgız sözcüğünün geçmiş olabileceğini vurgulamışlardır (2006: 105). Satırın anlamı dikkate alındığında burada yazıtı yazdıran hanın Kırgız hanı olduğu açıktır. Ancak Kırgız adının Yenisey yazıtlarında bir kez geçmesi ilginçtir.
1.5. Kümül
* Kızıl–Çıraa II (E 44), 4: kadaşım <a> kinim e yıta adrıltım esizim e yüz kümül bodunum yıta adrıltım ‘Akraba(lar)ım, yakınlar(lar)ımdan, eyvah! Ayrıldım. Ne yazık! Yüz Kümül halkım eyvah! (Onlardan) ayrıldım’.
* Köjeelig–Hovu (E 45), 1: oglan atım çuvuç ınal [ėr]te atım kümül öge ‘Çocukluk adım Çubuç Inal, erkeklik adım Kümül Öge(’dir)’.
* Köjeelig–Hovu (E 45), 9: ėlim esiz erinç yüz kümül bodunum esiz er<…>nç l1nç? kümülüg er üküş boltı ‘Yurdum, yazık! Elbette. Yüz Kümül halkım yazık! <…> (az) Kümül askeri çoğaldı’.
* Köjeelig–Hovu (E 45), 10: yavızıg kümülümin bedük kıltım esizim bökm[edim] ‘Sefil ve perişan Kümül halkımı büyüttüm. Yazık ki (onlara) doymadım’.
Malov, Köjeelig–Hovu (E 45) yazıtının 9. satırındaki sözcüğü kümüş olarak bırakmış ancak 10. satırdaki sözcüğü kümüş okumuş, (Kümül?) şeklinde not düşmüştür (1952: 82). Ayrıca krĢ. (EDPT 723b–724a). Vasilyev (1983: 31) ve Kormuşin (2008: 136) Köjeelig–Hovu (E 45) yazıtının hem 9. hem de 10. satırında bulunan sözcüklerin ikisini de kümül okumuştur.
Kümüllerin, Kızıl–Çıra II (E 44) ve Köjeelig–Hovu (E 45) yazıtlarının dikildiği Yenisey havzasında en azından 7. yüzyıl öncesinde yaşamış olabilecekleri ve 7. asrın başlarında ise daha batıya gittikleri söylenmektedir (Gömeç 1993: 51). Gömeç’e göre Kümül adı Çin yıllıklarında Sha–t’o’ların kabilelerinden biri olarak geçen Çümül/Çumul (Tch’ou–mi) adından gelmektedir (1993: 50).
Sha–t’o’ların kabilelerinden biri olarak verilen Çümül/Çumul adı Kumul adını çağrıştırmaktadır. Sha–t’o’ların Barköl’ün doğusunda bulunan geniş kumluk sahada oturmalarından dolayı, onlara ‘kum yığını’ anlamına gelen Sha–t’o adı verildiği bilinmektedir (Taşağıl 2004: 99). Sha–t’o’nun ‘Kum yığını’ anlamında olması ilginç bir veridir. ‘Kum yığını’ anlamındaki sözcük ile Kumul (Hami) kentinin adı arasında bir ilişki var mıdır? Kumul (Hami) adının, kentin etrafındaki kumların çokluğundan hareketle verilmiş olabileceği, kentin adı için önerilen etimoloji denemelerinden yalnızca biridir (Emet 1997: 163). Barköl’ün güney bölümlerine düşen Kumul’un eski Türk yazıtlarında bir kez geçtiği bilinmektedir. Öngi (Ongin) yazıtının 9. satırında Kam[ıl] olarak geçen bu kent adının yazımında yalnızca Kam şeklinde okunabilecek harfler seçilebilmektedir. Bu nedenle bazı araştırmacıların kamuk veya Komul şeklinde okuduğu görülmektedir: Öngi 9. satır: kam[ıl] balık[k]a tegdim konuldum altım süsi kelti karasın yıgdım begi kaçdı ‘Kamıl (Hami) kentine ulaştım (ve) yerleştim, (kenti) aldım, askerleri geldi, avam halkını (bir araya) topladım, beyi (ise) kaçtı’ (Aydın 2008: 26). Kumul adı ile Kümül adı arasında ilişki var gibi görünse de VIII. veya IX. yüzyıllarda kentin adı Kamıl veya Komul (Dobrovits 2001: 148) ise o zaman Kümül adı ile birleştirmek zor olacaktır.
1.6. Okuz
* Uybat IV (E 33), 2: ok2uz alpın ‘Oğuz? kahramanıyla’.
Yenisey yazıtlarında, gerek oguz gerekse tokuz oguz şeklinde, Oğuzların adına rastlanmamıştır. Uybat IV (E 33) yazıtının 2. satırında ön ünlülü k ile yazılmış olmasına rağmen oguz adına benzer bir yazım bulunmaktadır. Krş. Tokuz At Bodun.
1.7. Tokuz At Bodun
* Barık I (E 5), 1: er erdemi tokuz at bodun2 erdemig unç? okum ‘Erkeklik kahramanlığı, dokuz adlı halk (Dokuz Oğuz?) kahramanlığını, mümkün? boyum?’.
Barık I (E 5) yazıtının 1. satırında geçen ve tokuz at bodun olarak okumak istediğimiz sözcük öbeğinin Dokuz Oğuzları anlatıyor olması mümkündür. Bu satır, yazıtın naşirlerince şu şekilde okunmuştur: Radloff: är ärdämi atım tabdım ärdämi(m) üçün (1895: 308), Orkun: er erdemi atım tabdım erdemi… (üçün?) (1940: 61), Malov: är ärdämi atım tabdım ärdämi(m) (üçün) (1952: 21), Vasilyev:
r2r2d2m:t1m:uzt1<…>zr2d2migunç/j(?)a (1983: 17). Kormuşin: är ärdämi tokuz tabduz ärdämig känç koñım (2008: 96). Görüldüğü gibi Radloff, Orkun ve Malov tarafından aynı şekilde okunan sözcük bir tek Kormuşin tarafından farklı şekilde okunmuştur. Ancak bu okuyuşlardan uygun bir anlam çıkarmak zordur. Biz satırın sorunlu bölümünü tokuz at bodun olarak okuyup ‘dokuz adlı boy: Dokuz Oğuzlar’ şeklinde anlamlandırmaya çalıştık. Eğer bizim bu okuyuş ve anlamlandırmamız doğru ise Oğuzların veya Dokuz Oğuzların adları Yenisey yazıtlarında geçmiş olacaktır.
1.8. Tokuz Tatar
* Herbis–Baarı (E 59), 4: yėti otuz yaşımda ėlim üçün tokuz tat[ar] 5: ėl eri? üçün üç asıg a tıdıg? <…> ‘Yirmi yedi yaşımda yurdum için Dokuz Tatar(lar ile mücadele ettim?) 5. Yurdumun askeri için üç yararlı (şey)? engel <…>.
1960 yılında S. İ. Vaynşteyn tarafından Herbis–Baarı bölgesindeki bir kurganda bulunan ve 1961 yılında Tuva Müzesine taşınan Herbis–Baarı yazıtı toplam 9 satırlık runik metin içermektedir. Metnin 4. satırının son sözcüğü tat şeklinde başlamaktadır. Sözcüğün önündeki tokuz sayısı, ardındaki sözcüğün Tatar olması gerektiği konusunda ipucu vermektedir. Yazıt üzerinde çalışanlarca da aynı şekilde okunmuştur.
Tatar adı ve boyu belki de hem Türk hem de İç Asya tarihinin ve dil araştırmalarının en önemli sorunu olarak durmaktadır. Uzun zaman Asya’nın bütün bozkır halklarını ifade eden, bir ara Moğollar için bile kullanılan Tatarların Yenisey yazıtlarında yalnızca Herbis–Baarı (E 59) yazıtının 4. satırında, ancak özellikle Moğolistan yazıtlarında birkaç kez geçmiş olduğunu söylemek gerekir. KT G 1 (burada Tatar sözcüğü değil otuz sözcüğü bulunmakta, Tatar sözcüğü ise tamamlanmak suretiyle elde edilmektedir), KT D 4 ve BK D 5’te İstemi Kağan’ın (?) cenaze törenine gelen kavim ve boylar arasında Otuz Tatarlar da anılmaktadır. Ayrıca KT D 14 ve BK D 34’te de geçmiştir. Ötüken Uygur Kağanlığının en önemli yazıtı Şine Usu’da da Tatar adını görmekteyiz. ŞU D 1, 3, 6, 8 ve ġU B 8’de Sekiz Oğuz, Dokuz Tatarlarla mücadele sırasında adı geçen Tatarların buradaki adlarının Otuz Tatar değil Tokuz Tatar olduğu görülmektedir. Türk boylarının adlarındaki bu sayıların şifrelerini çözebilmenin tek yolu Türk dili ile yazılmış belgelerin sayısının artmasıdır. Çin kaynakları bu konu ile ilgili çok önemli bilgiler vermektedir ama ne yazık ki tartışmaların sona ermesine yetmemektedir.
1.9. Tölis
* Abakan (E 48), 7: tölis bilge atam ben altı y1ėgirmi yaşım a almış kunçuyumuz bökmedi begiçim ‘(Ben) Tölis Bilge Atam(’ım). On altı yaşımda aldığımız eşimiz doymadı beyciğim’.
* Tuva G (E 55), 3: konçgar (koçŋar?) tölis tirig ‘(Ben) Konçgar (Koçngar) Tölis Tirig(’im)’.
* Eerbek I (E 147), 3: oglan atım yėrlig çor teŋri ėlimde tegzinmişim tölis alp t2arkan atımka bökmedim ‘Çocukluk adım Yerlig Çor(’dur). Kutsal yurdumda dolaşıp durmuşum. Tölis Alp Tarkan adıma doymadım’.
Töles, Tölis, Töliş, Tölös gibi değişik şekillerde okunan bu boy birliğinin adı eski Türk yazıtlarının birçoğunda geçmektedir. Yenisey yazıtlarında ise üç yerde geçen ve üçünde de kişi adı olarak görülen Tölis sözcüğünün tẅls şeklinde yazıldığı anlaşılmaktadır. Abakan (E 48) yazıtının 7. satırı ile Eerbek I (E 147) yazıtının 3. satırında geçen kişi adlarının aynı kişiyi gösterdiğini, hatta Eerbek I (E 147) yazıtındaki cümleden anlaşıldığına göre, önemli bir bey olduğunu söylemek gerekir. Sonuçta bu iki kişi adının Tölis boy birliğiyle ilgili olduğu düşünülebilir. Ancak Tölislerle ilgili gerek Çin kaynaklarındaki bilgilere gerekse diğer yazıtlardaki kullanıma yeni bir şey eklemeyeceği açıktır. Burada önemli olan Çin kaynaklarının çok fazla bilgi vermediği ve büyük ölçüde eski Türk yazıtlarından edinilen bilgiler ışığında açıklanabilen Yenisey havzası Türk boylarının yalnızca Az, Çik ve Kırgızlardan oluşmadığına örnek verilebilmiş olmasıdır.
1.10. Türgeş
* Tuba III (E 37), 3: ben öltüm türgėş ben çaŋ(çeŋ?) beg ben biçig1 ‘Ben öldüm. (Ben) Türgeş’im. (Ben) Çang Bey’im. (Bu) yazıt(ım)’. 1721 ve 1722 yıllarında D. G. Messerschmidt ve P. J. Von Strahlenberg tarafından Erba ve Tes ırmakları arasında bulunan ve 1896 yılında Adrianov tarafından Minusinsk Müzesine taşınan Tuba III (E 37) yazıtının 3. satırında geçen Türgeş adı İ. L. Kızlasov tarafından kararsız bir şekilde tirg(i~e)s (?türg(i~e)ş?) şeklinde okunmuştur (1994: 196). Adın, eski Türk yazıtlarının ilk yayımcılarından bu yana Türgeş, Türgis, Türgiş gibi değişik şekillerde okunduğu bilinmektedir. Boy adının okunmasında birlik sağlanamamasının temel nedeni Kök Türk harflerinin ünlü sisteminin birkaç ünlüyü okutacak kadar esnek olmasıdır.
Eski Türk yazıtlarında daha çok Batı Kök Türkleri ile ilişkiler veya Batı seferleri esnasında anılan Türgeşlerin adının yalnızca Tuba III (E 37) yazıtının 3. satırda geçtiği görülmektedir. Adına dikilen Çang Beg, kendisinin Türgeş olduğunu bildirmektedir. Yazıt sahibinin hangi boydan olduğunu bildirmesi ayrıca üzerinde durmaya değer bir konudur. Ayrıca krş. (Useev 2010: 1517).
1.11. Türk
* Uybat III (E 32), 10: erdemin üçün türk kan balbalı ėl ara tokuz erig oduş? er oglın ögürüp? ödür? altı erdem begim e ‘Kahraman olduğun için Türk kağanının balbalını yurdun her tarafında, dokuz askeri? erkek çocuklarıyla sevinip <…> (Ey) altı kahraman beylerim!’.
* Podkuninskaya (E 71), 2: <…> türki edgü begim e ‘<…> Türki? iyi beyime’. Podkuninskaya (E 71) yazıtının 2. satırında geçen Türki sözcüğü ile ne anlatılmak istendiği açık olmamakla birlikte Yenisey yazıtlarında geçen ikinci Türk adı olmaktadır.
Uybat III (E 32) yazıtının 10. satırında geçen Türk adı ile II. Kök Türk Kağanlığından bahsediliyor olmalıdır. Çünkü Yenisey yazıtlarında Uygurlar için Uygur adı kullanılmıştır. Krş. İyme I (E 73), 7. satır. Uygur Kağanlığının yazıtlarında da Kök Türk Kağanlığı için Türk sözcüğü kullanılmaktadır. Krş. ŞU K 4: tür[ük kagan] çak elig yıl olurmış türük ėliŋe altı otuz yaşıma <…> ‘(Kök) Türk kağanının (yönetimi) zamanında elli yıl hüküm sürmüş. (Kök) Türk yurdunda yirmi altı yaşımda’ (Aydın 2007a: 34 ve 57) ve ŞU K 10: tutdum katunın anta altım türük bodun anta ıŋaru yok boltı ‘(Ozmış Kağan’ı) tuttum. Hatununu o anda aldım. Türk halkı ondan sonra (bunun üzerine) yok oldu.’ (Aydın 2007a: 36 ve 58).
Uybat III (E 32) yazıtında kullanılan Türk sözcüğünün Uygur yazıtlarında da benzer şekilde kullanımı Yenisey yazıtlarının en azından bazılarının II. Kök Türk Kağanlığından kalan yazıtlarla aynı yıllarda dikildiğini kanıtlamaktadır.
1.12. Uygur
* İyme I (E 73), 7: teŋr<i> ėlimke er erdemim üçün uygur kanda berü kel[tim] ‘Kutsal yurduma, erkeklik kahramanlığım için Uygur kağanından geri geldim’.
Uygur adı Yenisey yazıtlarında tespit edilebildiği kadarıyla yalnızca İyme I (E 73) yazıtının 7. satırında geçmiştir. Uygur adından dolayı kimi araştırmacılarca yazıt Uygur Kağanlığının yazıtlarından sayılmıştır. Örneğin (Gömeç 1997b: 11). Yazıt, büyük bir olasılıkla Uygur Kağanlığı döneminde Uygurlara gönderilen bir elçiye aittir. Uygur Kağanlığının 745–840 yılları arasında bugünkü Moğolistan coğrafyasına egemen olduğu düĢünüldüğünde bu yazıtın 840’tan önce dikilmiş olabileceği öne sürülebilir.
2. Genel Değerlendirme ve Sonuç
Yenisey yazıtları, Moğolistan coğrafyasında bulunan ve birçoğu II. Kök Türk Kağanlığından kalan yazıtlardan çok daha önce bulundukları hâlde hep onların gölgesinde kalmıştır. Özellikle ülkemizde Yenisey yazıtlarının metinleri ile ilgili çok az çalışma bulunması yazıtların değerlendirilmesinde olumsuz etkilere neden olmuştur. Sovyetler Birliği ve sonrasında Rusya’da özellikle Yenisey havzasında yapılan kazı çalışmaları sonucunda bulunan yeni yazıtların ülkemizdeki bilimsel çalışmalara yansımadığı da görülmektedir.
Bu makalede Yenisey yazıtlarında hangi boy veya boy birliklerinin geçtiği tespit edilmiş ve antropoloji, etnoloji ve özellikle tarih bilimi uzmanlarının dikkatlerine sunulmaya çalışılmıştır. Yenisey yazıtlarındaki çok küçük bilgilerin değerlendirildiği bu çalışmanın, eski Türk sosyal hayatının çok daha net anlaşılmasına katkı sağlaması umulmaktadır. İç Asya’nın kötü iklim şartları nedeniyle aşınmış, tahrip olmuş bu paha biçilmez değere sahip yazıtlardaki en küçük bilginin bile komşu ülke kaynaklarının verdiği ayrıntılı bilgiler kadar değerli olduğu düşünülmektedir.
Yenisey yazıtları için gözden uzak tutulmaması gereken şeyler vardır. Örneğin onlarda, Moğolistan yazıtlarında olduğu gibi kahramanlık ifade eden cümleler azdır. Yenisey yazıtlarında daha çok ayrılığın verdiği üzüntü anlatılmıştır. Bazen bu üzüntü, bir beyin veya kağanın ölümü dolayısıyla taşa aktarıldığında, devleti veya boyu yönetenler hakkında bilgi edinmemize imkân vermektedir. Bazı yazıtların Yenisey havzasındaki kağanlar veya devletin ileri gelenleri tarafından yazdırılmış olması mümkündür. Çünkü bu tip yazıtlarda ayrılığın verdiği üzüntüden çok beyin veya kağanın kahramanlıkları, bazen kendi ağzından bazen de üçüncü kişinin ağzından anlatılmıştır. Bu yazıtların büyük bir bölümünün halk tarafından mezar yazıtı şeklinde yazıldığı düşünüldüğünde bölgedeki boylar veya devlet(ler) hakkında neden az bilgi olduğu sorusunun yanıtı kendiliğinden verilmiş olur.
