Sultanların Şiiri / Şiirlerin Sultanı

Sultanların Şiiri / Şiirlerin Sultanı
Ali FUATŞÂİR OSMANLI SULTANLARI

Osmanlı hânedanı, diğer pek çok hânedandan farklı olarak tarih sahnesinde sanatkâr mizaçlı sultanlarıyla yer almıştır. İyi bir eğitimden geçen Osmanlı şehzadeleri ve sultanları, daha ziyade mûsikîye ve şiire ilgi göstermişlerdir. Osmanlı sarayının diğer Türk devletlerinde de olduğu gibi, sanatçıları ve ilim adamlarını desteklemesi, kültür ve sanat hayatını canlı tutmuştur. Osmanlı padişah, şehzâde, sultan ve diğer hânedan mensupları birçok sanat faaliyetini destekleyerek ve sanatkârları himâye ederek bu hususta adeta birbirleriyle yarışmışlardır. Daha Anadolu Beylikleri döneminde, beyler arasında bir yarışa dönüşen himâye, teşvik ve takdir anlayışı, aynı nitelikte Osmanlı sarayında da devam etmiştir. Osmanlı sultanları devrin ünlü şairleriyle dostluklar kurmuş ve şiir sohbetlerinde bulunmuşlardır. Daha ilk öğrenimleri sırasında kuvvetli bir dil ve edebiyat eğitimi alan sultanlardan pek çoğu şiir yazmış, bir kısmı da divân tertip edecek kadar şâirlik vasıflarını ön plâna çıkarmışlardır.

Osmanlı sultanlarının şiirlerinde dinî ve tasavvufî muhtevâ önemli bir yer tutmaktadır. Esasen Osmanlı sultanlarından pek çoğu tekke âdâbı içerisinde yetişmiştir. Bu bakımdan hemen hemen bütün Osmanlı Sultanlarının mutlaka bir tekke veya tasavvuf çevresiyle irtibatlı olduğu söylenebilir. Daha başlangıçta Şeyh Edebalı ile Osman Bey, Geyikli Baba ile Orhan Bey arasındaki manevî yakınlık, II. Murâd'ın Bayramîlere ilgisiyle daha geniş bir sosyal muhtevâ kazanmıştır. Fatih Sultan Mehmed'in Akşemseddin'le ve III. Mehmed'in Halvetî Şeyhi Şemsettin Sivâsî'yle yakınlığı da bu münasebetlerin önemli örneklerindendir.

Osmanlı padişahları arasında ilk şiir söyleyen II. Murâd'tır. Murâdî mahlasıyla şiirler yazan II. Murâd hakkında Tezkireci Latîfî şunları söylemektedir: "Her ne kadar kendileri nadiren şiir söylerse de saltanatı süresince şiir ileri seviyede rağbet buldu. Rivayet edilir ki haftada iki gün şair ve bilginleri toplayıp dikkat ve iltifatla, baştan sona dinler, tartışmayı başlatmak için de her hafta her konu için tartışmacılar tayin edermiş." (İsen, 1990:68)

Güzel sanatların çeşitli dallarıyla ilgilenen Fatih Sultan Mehmed (1432-1481) de özellikle resme, şiire ve müziğe büyük önem vermiştir. Fatih, Avnî mahlasıyla şiirler yazmıştır. Fatih'in şiirlerinde Şeyhî ve Ahmed Paşa'nın etkisi görülür. Fatih'in şiirlerinde ön plâna çıkan en önemli husus, derin bir lirizm ve samimiyettir. Nitekim sultan şâir, hükümdarlığının mânâsını, iç âlemindeki muhasebesini de yansıtarak şöyle ortaya koymaktadır:

İmtisâl-i câhidû fi'llâh olupdur niyyetim
Dîn-i İslâm'ın mücerred gayretidir gayretim
Fazl-ı Hakk u himmet-i cünd-i ricâullâh ile
Ehl-i küfri ser-te-ser kahr eylemekdir niyyetim
Enbiyâ vü evliyâya istinâdım var benim
Lütf-ı Hak'dandır hemân ümmîd-i feth ü nusretim
Nefs ü mâl ile n'ola kılsam cihânda ictihâd
Hamdüli'llâh var gazâya sad hezârân rağbetim
Ey Mehemmed mu'cizât-ı Ahmed-i Muhtâr ile
Umaram gâlib ola a'dâ-yı dîne devletim
(Aymutlu, 1959:140)

Fatih'in hâlefi II. Bayezid (1448-1512) de âlim ve sanatkâr bir sultandır. Adnî mahlasıyla şiirler yazan ve bir "Divân" tertip eden II. Bayezid, Türkçe'nin Çağatay lehçesini ve Uygur harflerini de bilirdi. Adnî Divânı, aynı zamanda Osmanlı padişahları tarafından tertip edilen ilk mürettep divandır. Ünlü İranlı şâir Molla Câmî'ye her yıl bin filori gönderdiği bilinen II. Bayezid, Zenbilli Ali Efendi, Molla Latifî, Sâdî Çelebi, Müeyyedzâde Abdurrahman, Necâtî, Ahmed Paşa, Ca'fer Çelebi, Sâfî, Behiştî ve Zâtî gibi devrin ünlü âlim ve sanatkârlarını desteklemiştir.

Bayezid, dinî muhtevalı şiirlerinde oldukça coşkulu ve samimidir:

Hudâyâ Hudâlık sana yaraşır
Nitekim gedâlık bana yaraşır

Çü sensin penâhı cihân halkının
Kamudan sana ilticâ yaraşır

Şeh oldur ki kulluğun etti senin
Kulun olmayan şeh gedâ yaraşır

Şu dil kim marîz-i gamındır senin
Ana zikrin ile şifâ yaraşır

Şu kim dürr-i gufrânın almak diler
der-i gamın bahrine âşnâ yaraşır

Eğerçi ki isyânımız çok durur
Sözümüz yine Rabbenâ yaraşır

Ne ümmîd ü ne bîmdür işimiz
Hemân bize havf ü recâ yaraşır

Eğer adl ile sorarsan Adlî'yi
Ukûbettir ana sezâ yaraşır

Ben ettim anı ki bana yaraşır
Sen eyle anı kim sana yaraşır

Şu günde ki hiç çâresi kalmaya
Ana çâre-res Mustafâ yaraşır
(Divân-ı Adlî, Millet Ktb., nr: 274, vr.1b)

Kardeşi Cem Sultan'la saltanat mücadelesine girişen ve uzun süre bu gâileyle uğraşan II. Bayezid'in Cem Sultan'la manzum mektuplaşmaları da bilinmektedir.

Bayezid'in oğlu olan ve "Harîmî" mahlasıyla şiirler yazan Şehzâde Korkut (1470-1512), Klâsik edebiyatımızın şekil ve muhtevasını iyi bilen sultan şairlerdendir. Şehzâde Korkut'un şiirleri yakın zamanda yayımlanmıştır.

Sultan şâirler arasında şiirlerinde şahsî duygularını ifade etmede en başarılı sayılan şair, hiç şüphe yok ki Cem Sultân (1459-1495)'dır. Şiir ve edebiyatla çok küçük yaşlardan beri meşgul olmuş bir şehzâde olan Cem'in çevresinde, adına "Cem şâirleri" denen bir grup şâir bulunmuştur. Cem Sadisi, Haydar Bey, Sehâî, Kandî, Şâhidî gibi dönemin ünlü şairlerinden oluşan bu gruptan bazı şâirler, Cem'i gurbette de yalnız bırakmamışlardır. Cem Sultan, şiirlerinde yaşadığı sıkıntıları, oldukça duygulu bir anlatımla dile getirir:

Bu gurbet câna gâyet kâr kıldı
Ki âlemden beni bî-zâr kıldı
Ne kılam gerdiğ-i eyyâm beni
Belâ vü derd ile bîmâr kıldı
Ne nahs olur aceb bu tâli'im kim
Beni âlem içinde zâr kıldı
Gülistân yerine ni'me'l-bedeldir
Felek yerimi ğimdi hâr kıldı
Görün gerdûn-ı dûnun himmetini
Bu gurbetde Cem'i bîmâr kıldı
(Ersoylu, 1989:233)

Cem Sultân şiirlerinde, daha ziyade vatan hasretini, aşk, tabiat, dinî ve tasavvufî konuları işlemiştir. Şairin geniş kültürü, şiir bilgisi, hassasiyeti, onun şiirlerine, zengin bir muhtevayla birlikte güçlü bir dış yapı da kazandırmıştır. Cem Sultan'ın Türkçe Divânı'nın birçok baskısı bulunmaktadır.

Osmanlı Devleti'nin büyük hünkârlarından Yavuz Sultan Selim (1470-1520), Farsça'yı çok iyi bilen ve bir Farsça Dîvân tertip edecek derecede bu dilde şiirler yazabilen bir sanatçıdır. Yavuz, Arapça şiirler de yazmıştır. Felsefe, edebiyat, matematik ve dinî ilimler konusunda geniş bilgi sahibi olan Yavuz Sultan Selim'in Türkçe şiirler yazdığı söylense de bunda kesinlik yoktur. Solak-zâde Tarihi'nde onun Türkçe şiirler de yazdığına dair şu bilgiler verilmektedir: "Hayatları boyunca, Türkçe şiir söylemediğini tarihçiler kaydetmişlerdir. Amma bazılarının rivâyetine göre -aşağıdaki- beyit kendilerinden sâdır olmuştur. (...) Çaldıran sahrasında Şah İsmail ile karşılıklı saflar bağladığında, onu bozduktan sonra arkasından takip etmek istemesine yeniçeri taifesi mâni olmuş idi. İster istemez, kendilerini geri döndürmüşlerdi. Bu beyti ise orada söyledikleri sâbit olmuştur:Cihânın gerçi nûş ettim yedi tasından geçen zehrin
Velâkin zehr-i katilden beter buldum meğer kahrin
(Çabuk, 1989:96)

Yavuz Sultan Selim'e atfedilen şu şiir de onun karakter çizgilerini yansıtmaktadır:

Merdüm-i dîdeme bilmem ne füsun etdi felek
Giryemi kıldı füzûn eşkimi hûn etdi felek
Şîrler pençe-i kahrımda olurken lerzân
Beni bir gözleri âhûya zebûn etdi felek
(İsen, Bilkan,1996:117)

Osmanlı sultanları arasında en çok şiir yazan sultan şâir unvanına sahip olan Kanunî Sultan Süleyman, şiirlerinde Muhibbî, Meftûnî ve Âcizi mahlaslarını kullanmıştır. Kanûnî Sultan Süleyman, biri Farsça olmak üzere iki Divân sahibidir. Muhibbî Divânı'nda 2799 gazel bulunmaktadır. Şiirlerinin toplamı 15935 beyite ulaşmaktadır. Bu haliyle o, aynı zamanda Divan edebiyatının en hacimli divânını kaleme alan şairdir. Kanunî Sultan Süleyman devrinde Bâkî, Zâtî, Hayâlî ve Fuzûlî gibi büyük şairler yetişmiş ve bu şâirlerin birçoğu Sultanın yakın ilgisine ve himayesine mazhar olmuştur.
Muhibbî, dönemindeki şâirleriyle mukayese edildiğinde hiç de küçümsenmeyecek bir sanatkâr olarak karşımıza çıkar. Bilhassa Divan şiirinin zirveleri kabul edilen XVI. yüzyıl şâirleriyle aynı sanat ikliminde at koşturması ve ortaya koyduğu eserlerin, bu yüzyılın ulaştığı estetik seviyeye uygunluğu, onun devlet idaresinde olduğu kadar, şiir alanındaki başarısını da ortaya koymaktadır. Muhibbî'nin matla beyti dilden dile dolaşan şu ünlü gazeli, onun dünya saltanatı karşısındaki lakayt tavrını ve tasavvufa meylini de yansıtmaktadır:

Halk içinde mu'teber bir nesne yok devlet gibi
Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
Saltanat dedikleri ancak cihân gavgâsıdır
Olmaya baht ü sa'âdet dünyede vahdet gibi
Ko bu ıyş u işreti çün kim fenâdır âkibet
Yâr-ı bâkî ister isen olmaya tâ'at gibi
Ola kumlar sagışınca ömrüne hadd ü aded
Gelmeye bu şîşe-i çarh içre bir sâ'at gibi
Ger huzûr etmek dilersen ey Muhibbî fârig ol
Olmaya vahdet cihânda kûşe-i uzlet gibi
(Ak, 1987: 763)

Kanunî'nin şehzâdeleri olan Mustafa, Bayezid, Selim ve Cihangir de şiirler yazmışlardır. Çok iyi bir eğitim gören bu şehzâdelerin her biri talihsizlikler neticesinde Kanunî'nin gözleri önünde yok olup gitmişlerdir. Bunlardan bilhassa Şâhî mahlasıyla şiirler yazan Şehzâde Bayezid (1527-1562) ile Kanunî arasında cereyan eden manzum mektuplaşmalar gerek Osmanlı tarihi, gerekse Divan şiiri açısından türünün orijinal örnekleridir. İran'a sığınan Bayezid, babasına şöyle seslenmektedir:

Ey serâser âleme sultân Süleymânum baba
Tende cânum cânumun içinde cânânum baba
Bâyezidine kıyar mısun benüm cânum baba
Bî-günâhım Hak bilür devletlü sultânum baba
Enbiyâ ser-defteri ya'ni ki Âdem hakkıçün
Hem dahi Mûsî ile Îsî-i Meryem hakkıçün
Kâinâtın serveri ol Ruh-ı a'zam hakkıçün
Bî-günâhım Hak bilür devletlü sultânum baba
Sanki Mecnûnum bana dağlar başı oldu durak
Ayrılup bi'l-cümle mâl ü mülkden düştüm ırâk
Dökerüm göz yaşını vâ-hasretâ dâd el-firâk
Bî-günâhum Hak bilür devletlü sultânum baba
Kim sana arz eyleye hâlüm eyâ şâh-ı kerîm
Anadan kardaşlarumdan ayrılup kaldım yetîm
Yok benüm bir zerre isyânum sana Hakdur alîm
Bî-günâhum Hak bilür devletlü sultânum baba
Bir nice ma'sûmum olduğun şehâ bilmez misün
Anlarun kanuna girmekden hazer kılmaz mısun
Yoksa ben kulunla Hak dergâhına varmaz mısun
Bî-günâhım Hak bilür devletlü sultânum baba
Tutalum iki elim baştan başa kanda ola
Bu meseldür söylenür kim kul günâh itse n'ola
Bâyezîd'ün suçunı bağışla kıyma bu kula
Bî-günâhım Hak bilür devletlü sultânum baba
(Ak, 1987: 5-6)

Kanunî de yazdığı bir murabba ile "isyankâr şehzâde"ye cevap verir. Her iki şiir de lirizm ve samimiyet bakımından birbirinden güzeldir. Kanunî'nin âdeta bir şiir imtihanına tâbi tutulduğu hissiyle, oğlunun şiirine aynı vezin ve üslup içerisinde cevap vermesi dikkat çekicidir:

Ey dem-â-dem mazhar-ı tuğyân u isyânım oğul
Takmayan boynuna hergiz tavk-ı fermânım oğul
Ben kıyar mıydım sana ey Bâyezîd Hân'ım oğul
Bî-günâhım deme bâri tevbe kıl cânım oğul

Enbiyâ vü evliyâ ervâh-ı a'zam hakkiçün
Nûh u İbrâhim ü Mûsâ İbni Meryem hakkiçün
Hâtem-âsâr-ı nübüvvet Fahr-i Âlem hakkiçün
Bî-günâhım deme bâri tevbe kıl cânım oğul

Âdem adın etmeyen Mecnûna sahrâlar durak
Kurb-i ta'atden kaçanlar dâ'imâ düşer ırak
Ta'n değildir der isen Vâ hasretâ dârü'l-firâk
Bî-günâhım deme bâri tevbe kıl cânım oğul

Neş'et-i Hakdır nübüvvet râm olan olur kerîm
Lâ-tekul üf kavlini inkâr eden kalır yetîm
Tâ'ate isyâna alîmdür Hudâvend-i Kerîm
Bî-günâhım deme bâri tevbe kıl cânım oğul

Rahm ü şefkat zîb-i îmân olduğun bilmez misin?
Ya dem-i ma'sûmu dökmeden hazer kılmaz mısın?
Abd-i âzâd ile Hak dergâhına varmaz mısın
Bî-günâhım deme bâri tevbe kıl cânım oğul

Hak reâyâ-yı mutî'e râ'î etmişdir beni
İsterim mağlûb edem agnâma zîb-i düşmeni
Hâşe lillâh öldürürsem bî-günâh nâgâh seni
Bî-günâhım deme bâri tevbe kıl cânım oğul

Tutalım iki elin başdan başa kanda ola
Çünki istiğfâr edersin biz de afv etsek n'ola
Bâyezîdim suçunu bağışlarım gelsen yola
Bî-günâhım deme bâri tevbe kıl cânım oğul
(Ak, 1987 : 6-7)


Osmanlı tahtında sekiz yıl oturan bir diğer sultan şair II. Selim (1524-1574)'dir. Alî, Sâmî, Hâtemî, Firâkî, Ferdî, Nigârî, Nihânî gibi dönemin şair, âlim ve musikişinâslarını koruyan II. Selim, Selimî mahlasıyla şiirler yazmıştır. Ancak II. Selim'in şiirleri oğlu III. Murad (1542-1595)'ınkiler kadar kuvvetli değildir. Murâdî mahlasıyla şiirler yazan III. Murad, Osmanlı şiir tarihinde en fazla gazel yazan şairlerdendir. III. Murad'ın Türkçe Divânı'nda 1566 gazel bulunmaktadır. Divanındaki mülemmâlar, şairin Türkçe'yle birlikte, Arapça ve Farsça'ya hâkimiyetini de göstermektedir. Sultan III. Murâd'ın Türkçe Divânı dışında, biri Arapça ve biri Farsça olmak üzere iki divânı daha vardır. Osmanlı padişahlarının en bilginlerinden sayılan III. Murad, Şeyhülislâm Mehmed Sâdeddîn Efendi, Bekaî Efendi, Şeyh Şücâ Efendi, Tiryakî Hasan Paşa gibi devrin ünlü hocaları tarafından yetiştirilmiştir. Murâdî'nin birçok şiirinde tasavvufa temayülünü görmek mümkündür:

Bugün âşıkların esrârına âgâh olan gelsin
Bu meydân-ı mahabbetde fenâ fi'llâh olan gelsin

İki dünyâyı terk eden bu yola baş açık giden
İşi dil-dâr şevkinden dem-â-dem âh olan gelsin

Bu aşkın remzini fehm eyleyimez degme bir âkıl
Bunu anlamağa derd ehline hem-râh olan gelsin

Sana me'vâ yeter me'vâ yürü ta'n eyleme zâhid
Bize iki cihândan dâmeni kütâh olan gelsin

Bu râza ey Murâdî her kimesne olamaz mahrem
Bu aşkın mülkine ey ser-be-ser şâh olan gelsin
(Kırkkılıç, 1985:327)

III. Murad'ın oğlu Sultan III. Mehmed (1566-1603) de şair olup Adnî mahlasıyla şiirler yazmıştır. Onun şiirlerinde de babasının şiirlerindeki tasavvufî birikimi görmek mümkündür.

Şiirlerinde Bahtî mahlasını kullanmış olan I. Ahmed (1590-1617), Mevlevî olmakla beraber, Şeyh Üftâde müridlerinden olan ve Bayramiyye'nin Celvetî kolunun pîri ünlü mutasavvıf Aziz Mahmud Hüdâyî (1543-1628)'ye bağlı idi. Bu bağlılık, aynı zamanda her ikisi de şair olan I. Ahmed ile Hüdâyî'nin şiirlerine de yansımıştır. "Aziz Mahmud Hüdâyî III. Murâd'ın vefatı üzerine:

Yalan dünyaya aldanma ya hû
Bu dernek dağılır divan eğlenmez
İki kapılı bir viranedir bu
Bunda konan göçer mihman eğlenmez


Dörtlüğüyle başlayan bir şiir yazmıştır. I. Ahmed'in de Aziz Mahmud Hüdâyî'ye bağlılığı ve sevgisi birçok kaynakta zikredilmektedir. Padişah, bu bağlılığı:

Varımı ben Hakka verdim gayri varım kalmadı
Cümlesinden el çekip bes dü cihânım kalmadı
(Kara, 1977 : 118)

Matlaı ile başlayan şiirinde dile getirmiştir."

Münâcât, Ramazaniye, İdiyye, Mersiye, Tarih, Tahmis, Murabba, Şarkı, Na't, Gazel gibi şiirin hemen her şeklinde ve türünde örnekler vermiş olan I. Ahmed, bir kısmı bestelenerek tekkelerde okunan coşkulu şiirler yazmıştır. Onun şu münâcâtı en çok bilinen şiirlerindendir:

Dil hânesi pür-nûr olur
Envâr-ı zikrullah ile
Iklîm-i ten ma'mur olur
Mi'mâr-ı zikrullah ile

Her müşkil iş âsân olur
Derd-i dile dermân olur
Cânın içinde cân olur
Esrâr-ı zikrullâh ile

Gamgîn gönüller şâd olur
Dem-besteler âzâd olur
Güm-geşteler irşâd olur
Âsâr-ı zikrullah ile

Zikr eyle Hakk'ı her nefes
Allah bes bâkî heves
Bes gayriden ümmîdi kes
Tekrâr-ı zikrullah ile

Gör ehl-i hâlin fırkasın
Çâk etti ceyb-i hırkasın
Devr eyle zikrin halkasın
Pergâr-ı zikrullah ile

Terk et cihân ârâyişin
Nefsin gider âlâyişin
Bu cân ü dil âsâyişin
Efkâr-ı zikrullah ile

Bahtî sana ikrâr eder
Tevhîdini tekrâr eder
Ihlâsını iş'âr eder
Eş'âr-ı zikrullâh ile
(Kayaalp, 1994 : 92)

Osmanlı tahtının talihsiz sultanlarından olan II. Osman (1604-1622) da şairdir. Aziz Mahmud Hüdâyî'ye bağlı olan II. Osman, Fârisî mahlasıyla şiirler yazmıştır. II. Osman'ın gazel, murabba ve müfredlerden oluşan divanı Topkapı Sarayı Kütüphanesi'ndedir.

Tahta henüz 11 yaşındayken çıkan IV. Murad (1612-1640) da "Murâdî" mahlasıyla şiirler yazmıştır. IV. Murad, kendi devrinde yaşayan Şeyhülislâm Yahya, Nef'î, Nev'izâde Atayî, Ganizâde Nadirî, Azmizâde Hâletî, Cevrî gibi şairleri desteklemiştir. IV. Murad'ın, Hâfız Ahmed Paşa'nın Bağdad'ı muhasara ettiği halde, şehri almaya muvaffak olamaması karşısında, Paşa'ya olan öfkesini nazmen kaleme alması orijinal bir örnektir:

Hâfızâ Bağdâd'a imdâd etmeğe er yok mudur
Bizden istimdâd edersin sende asker yok mudur

Düşmanı mât etmeğe ferzâneyim ben der idin
Hasma karşı şimdi at oynatmağa yer yok mudur

Gerçi lâf urmakta yoktur sana hem-pâ biliriz
Lîk senden dâd alır bir dâd-güster yok mudur

Merdlik davâ edersin bu muhanneslik nedir
Havf edersin bari yanında dilâver yok mudur

Râfizîler aldı Bağdâd'ı tekâsül eyledin
Sana hasm olmaz mı Hazret rûz-ı mahşer yok mudur

Bû Hanife şehrin ihmâlinle vîrân ettiler
Senda âyâ gayret-i dîn-i peyamber yok mudur

Bî-haberken saltanat ihsân eder Perverdigâr
Yine Bağdâd'ı ihsân mukadder yok mudur

Rüşvet ile cünd-i İslâm'ı perişân eyledin
İşidilmez mi sanırsın bu haberler yok mudur

Avn-i Hakla intikâm almağa a'dâdan meğer
Bende-i dîn bir vezir-i dîn-perver yok mudur

Bir Alî-sîret veziri şimdi serdâr eyledim
Hızr peygamber mu'în olmaz mı rehber yok mudur

Şimdi hâli mi kıyâs eylersin âyâ âlemi
Ey Murâdî pâdişâh-ı heft kişver yok mudur
İsen, Bilkan, 1996: 195)


Osmanlı şiiri, devletteki sosyal ve siyasî çözülmenin aksine, sürekli bir gelişme ve yenilenme hâli yaşamıştır. Divan şiiri, XVI. yüzyılda en parlak dönemini yaşadıktan sonra, sosyal, siyasal ve ekonomik düşüşe zıt olarak, yeni ve farklı bir üsluplar içerisinde gelişmesini sürdürmüştür. Osmanlı sarayı, gerek Gerileme Dönemi'nin başladığı XVII. yüzyılda ve gerekse çözülmenin, artan gâileler ve ortaya çıkan sosyal buhranlarla iyice toplumu sardığı XVIII. yüzyılda, şiirin bu kendine has gelişmesinden bigâne kalmamıştır.

Bu dönemde ard arda tahta çıkan IV. Mehmed (1642-1693), II. Ahmed (1643-1695), II. Mustafa (1664-1703), III. Ahmed (1673-1736), III. Mustafa (1717-1774) ve III. Selim (1761-1808) gibi sultanlar da şiir yazmışlardır. II. Ahmed mahlas olarak "Ahmed" ismini tercih etmiştir. Sultan II. Mustafa,"İkbâlî", III. Ahmed "Necîb" , III. Mustafa "Cihângîr" ve III. Selim de "İlhâmî" mahlaslarıyla şiirler yazmışlardır. III. Ahmed, aynı zamanda hattat idi. Topkapı Sarayı önünde yaptırdığı çeşmenin cephesine, şu tarihi bizzat kendisi yazmıştır:

Târihi Sultân Ahmed'in cârî zebân-ı lüleden
Aç Besmeleyle iç suyu Hân Ahmed'e eyle du'â
(Aynur, Karateke, 1995:175)


III. Ahmed, sarayın arz odası üzerindeki besmeleyi de bizzat kendisi yazmıştır. III. Ahmed devrinde İstanbul'da yapılan çeşmeler, şair ve hattat sultanın şehir mimarisine verdiği önemi de göstermektedir.

Osmanlı padişahları, sadrazam, vezir ve devlet ricali saray, konak ve evlerini her türlü sanat etkinliklerine açarak sanatın gelişmesinde önemli rol oynamışlardır. Bu bakımdan, Osmanlı şiirinin gelişmesinde padişah ve diğer devlet ricalinin destekleriyle oluşturulmuş "edebî muhitler"in önemi büyüktür. Necip mahlasıyla şiirler yazan III. Ahmed aynı zamanda, "Lâle Devri" olarak anılan kültür ve sanat hareketinin de baş mimarı olmuştur. Nedîm gibi, Divân şiirinin usta sanatçılarından birinin yetişmesi, Lâle Devri'nin sanatçıya sunduğu imkânlar neticesinde gerçekleşmiştir.

Osmanlı Devleti'nin musikişinas sultanlarından IV. Mehmed ve III. Selim'in besteleri bilinmektedir. Özellikle III. Selim'in "Sûz-ı Dil-ârâ" makamını icâd ettiği, devrin ünlü şairi Şeyh Gâlib'le yakın dostluğu neticesinde, Galata Mevlevihanesi'ne sık sık giderek Gâlib'le şiir sohbetlerinde bulunduğu bilinmektedir. Şeyh Gâlib, bu dostluğun nişânesi olarak III. Selim için on kaside, yirmi altı tarih, bir terci' ve bir kısa mesnevi kaleme almıştır. III. Selim'in nakış yürük semai sûzidilârâ bestesi olan : "Âb ü tâbıyla bu şeb hâneme cânân geliyor" bestesi ünlüdür. Bir padişahın, ümmi olduğu bilinen şair Mürekkepçi Enverî'nin şu beyitini de bestelemiş olması, Osmanlı sultanlarının engin sanat kültürünü ortaya koymaktadır:

N'ideyim sahn-ı çemen seyrini cânânım yok
Bir yanımca salınır serv-i hırâmânım yok


III. Selim'in pek çok makamda 103 civarında beste yaptığı bilinmektedir. Padişahın yirmi eserinin güftesi, bizzat kendisinin yazdırdığı tek nüshası bilinen "Güfte Mecmu'ası"nda bulunmaktadır. III. Selim'in Sûzidilârâ Yürük Semâî makamındaki bir diğer ünlü eseri de şu beyitle başlayan eseridir:

Âb ü tâbile bu Şeb hâneme cânân geliyor
Halvet ülfete bir Şem-i Şebistân geliyor


III. Selim şiirlerinde çok samimi bir üslup kullanmaktadır. Onun Divân'ında, şiir serüvenini anlattığı şu şiiri, mütevazı şahsiyetini de yansıtmaktadır:

Besmeleyle ettim ana ibtidâ
Ya'ni mes'ûd ede Divânım Hudâ

Gerçi eş'ârımda nükte yokdurur
Hem fesahatta kusûrum çokdurur

Anı ben görmedim üstâddan hem
Hilâfım yok benim Allahu a'lem

Ne Farsî okudum ben hod ne Tarzî
Ne ta'lîm eyledim nazm-ı Hicâzî

Ne Bûstân okudum ben ne Gülistân
N'ola affeylese erbâb-ı 'irfân

Bana ilhâm-ı Hak oldukda muhtâs
Anınçün eyledim İlhâmî mahlâs

Eden bu lutfu Mevlâ-yı kerîmdir
Ezelden nâmımız Sultân Selim'dir

Selîm ismi değil çün bana mahsûs
Şi'irde etdim İlhâmî tahallüs

III. Selim'in mizacını ve mütevazi şahsiyetini yansıtan bir diğer şiiri de "saltanat" redifli gazelidir:

Bâğ-ı âlem içre gerçi pek safâdır saltanat
Vakf etsen bir kuru gavgâya câdır saltanat

Bu zamânın devletiyle kimse mağrûr olmasın
Kâm alırsan adl ile ol dem be-câdır saltanat

Kesb eder mi vuslatın bin yılda bir âşık anun
Meyl eder kim görse ammâ bî-vefâdır saltanat

Kıl tefekkür ey gönül çerhin hele devrânını
Geh safâ ise velî dâ'im cefâdır saltanat

Bu cihânın devletine eyleme zerre tama'
Pek sakın İlhâmî zirâ bî-vefâdır saltanat
(İsen, Bilkan, 1996: 229)

Osmanlı sultanlarından II. Mahmud (1784-1839) ve kızı Âdile Sultan'ın da sanatçı kişilikleri üzerinde durmak gerekmektedir. Hat ve musikî ile de uğraşan II. Mahmud, Adlî mahlasıyla şiirler yazmıştır. Mahur, Hicaz ve Hisarbuselik şarkıları bilinen II. Mahmud'un Hicaz Kalender bestesi şöyledir:

Ebrûlerinin zahmı nihândır ciğerimde
Gül ruhlerinin handeleri çeşm-i terimde
Sevdâ-yı muhabbet esiyor şimdi serimde
Takdîre ne çâre bu da varmış kaderimde

II. Mahmud'un kızı Âdile Sultan, Osmanlı hânedanında Divan tertip etmiş yegâne kadın şairdir. Hece vezniyle de şiirler yazmış olan Âdile Sultan'ın şiirlerinde, Yunus Emre, Fuzûlî ve Şeyh Gâlip gibi şairlerin etkisi görülür:

Bu gün meydân-ı aşk içre salâdır isteyen gelsin
Geçip cân le hem başdan bu devrânı bilen gelsin

Eğer kim cânına kıyan olur cânânınâ vâsıl
Anınçün meclis-i tevhîde hep câna kıyan gelsin

Visâl-i yâra tâlib zümre-i merdâna mhtâcdır
Bu sözü fark eden insân-ı kâmil her zamân gelsin

Bu gün al ders-i aşkı Âdile meydân-ı himmetde
Zamândır ma'rifet tahsîline tâlib olan gelsin
(Özdemir, 1996:426)


Âdile Sultan'ın şiirleri, aynı zamanda Osmanlı ailesinin tarihine ışık tutan vesikalar niteliğindedir. Gerek babası, annesi gerekse kardeşleri hakkında yazdığı pek çok şiir, kendi aile çevresiyle ilgili önemli ipuçları taşımaktadır.

Osmanlı Devleti'nin sanatkâr sultanlarından biri de II. Abdülhamîd (1842-1918)'dir.

Onun şiir ve musikiyle ilgilendiği, gerek kendi hâtırâtında gerekse yakınlarının naklettiklerinde dile getirilmiştir. II. Abdülhamîd'in 1909'da tahttan indirilmesinden sonra yerine geçen Sultan Mehmed Reşâd (1844-1918)'ın Çanakkale zaferi üzerine yazdığı şiiri de Osmanlı sultanlarının şiir serüveni bakımdan önem taşımaktadır:

Savlet etmişti Çanakkale'ye bahr ü berden
Ehl-i İslâm'ın iki hasm-ı kavîsi birden

Lâkin imdâd-ı İlâhî yetişip ordumuza
Oldu her bir neferi kal'a-i pûlâd-beden

Asker evlâdlarımın pîşgeh-i azminde
Aczini eyledi idrâk nihâyet düşmen

Kadr ü haysiyyet pâ-mâl olarak etti firâr
Kalb-i İslâm'a nüfûz eylemeğe gelmiş iken

Kaplanıp secde-i şükrâna Reşâd eyle du'â
Mülk-İslâm'ı Hüdâ eyleye dâ'im me'men
(İsen, Bilkan, 1996:251)

Şair Padişahlar ve Şiirlerinde Kullandıkları Mahlaslar



II.Murat’tan itibaren Osmanlı Padişahlarının birçoğu şairdi.Şair Padişahların divan edebitayatı ananesince ad yerine kullanmış oldukları “mahlas” ları vardı.
Şiirler yazan Osmanlı Padişahları ve mahlasları:




Padişahlar Mahlası - Anlamı


II. Murad Muradi (İstenerek

ümid ederek beklenen. Arzu edilen şey.)

Fatih Sultan Mehmed Avni (Yardım)

II. Bayezid Adli (Hakkaniyet. Adâlet üzere oluş)

Şehzade Korkut Harimi (Çekinmez. Kayıtsız kimse.)

Cem Sultan

Yavuz Sultan Selim

Kanuni Sultan Süleyman Muhibbi (Seven

sevgi besleyen anlamında muhible ilgili)

II. Selim

Sultan Mehmed

Şehzade Mustafa

Şehzade Cihangir

Şehzade Bayezid

Sultan III. Murad

Sultan III. Mehmed Adni (Vatan tutmak

Cennette bir makam adı)

I. Ahmed Bahti (Kader. Tâli. Uğur. Alın yazısı. Kısmet. İkbal.)

II. Osman Farisi (Acemce

Farsça. İran'la alâkalı)

IV. Murad Muradi (İstenerek

ümid ederek beklenen. Arzu edilen şey.)

IV. Mehmed

II. Ahmed

II. Mustafa İkbali (Baht açıklığı. Talih. Refah.)

III. Ahmed Necib (Soyu ve nesli temiz

aslı kerim olan. Cömert. Asilzâde. Güzel huylu ve ahlâklı)

III. Mustafa Cihangir ( Meşhur

cihanı zabteden

fâtih.)

III. Selim İlhami (İlham ile elde edilen ve nâil olunan. İlham ile alâkalı)

II. Mahmud Adli (Adâlete mensup

adâletle alâkalı

ilgili.)

KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN

“Hutbe: Söz
Sikke: Yazı

Adına basılan sikkenin üzerine yazılan ismi ve adına okunan hutbede söylenen ismi padişahı padişah ederdi.Böylece padişah kayıt altına aldığı iki isimle padişah ederdi ismini.

Adı hutbeden çıkarılan her padişahın son bulmuş bir hikaye olması

isim ve hayat arasındaki ölümcül muaşakadandı.Hutbede ismini okumayı terk eden coğrafyayı en evvel kaybetmesi bu yüzdendi padişahın.İsminin ulaşmadığı yerde hükmü geçmezdi padişahın.İsmi kadar yaşardı her padişah.Padişah bu yüzden bir isim demekti.

Dahası

bazan bir isme sığmazdı da

üçüncü bir isim taşırdı padişahı.Muhteşem! Onu kim “1.Süleyman” olarak tanıyor ki? ”


Hayatında pek çok sefere

savaşa

şiire

söze

koyduğu kanunlara

yapılara ki en önemlisi ve en güzeli Mimar Sinan’ın ifadesiyle "Padişahım sana öyle bir cami inşa ettim ki

kıyamete değin ayakta duracak bir ****nete sahiptir" dediği Süleymaniye ‘ye isim veren

hayat veren padişahın Hürrem Sultan’a olan aşkı da dillere destan olmuştur.İşte ona yazmış olduğu bir gazel:

Celis-i halvetim

varım

habibim mah-ı tabanım
Enisim

mahremim

varım

güzeller şahı sultanım

Hayatım hasılım

ömrüm

şarab-ı kevserim

adnim
Baharım

behçetim

rüzum

nigarım verd-i handanım

Neşatım

işretim

bezmim

çerağım

neyyirim

şem’im
Turuncu u nar u narencim

benim şem’-i şebistanım

Nebatım

sükkerim

genc

m

cihan içinde bi-rencim
Azizim

Yusuf’um varım

gönül Mısr’ındaki hanım

Stanbulum

Karaman’ım

diyar-ı milket-i Rum’um
Bedahşan’ım ve Kıpçağım ve Bağdad’ım

Horasanım

Saçı varım

kaşı yayım

gözü pür fitne

bimarım
Ölürsem boynuna kanım

meded he na-müsülmanım

Kapında çünki meddahım

seni medh ederim daim
Yürek pür gam

gözüm pür nem

Muhibbi’yim hoş halim!

Muhibbi (Kanuni Sultan Süleyman’ın mahlası)


Bugünkü dille:

Benim birlikte olduğum

sevgilim

parıldayan ayım

Can dostum

en yakınım

güzellerin şahı sultanım.

Hayatımın

yaşamımın sebebi Cennetim

Kevser şarabım
Baharım

sevincim

günlerimin anlamı

gönlüme nakşolmuş resim gibi sevgilim

benim gülen gülüm

Sevinç kaynağım

içkimdeki lezzet

eğlenceli meclisim

nurlu parlak ışığım

meş’alem.
Turuncum

narım

narencim

benim gecelerimin

visal odamın aydınlığı

Nebatım

şekerim

hazinem

cihanda hiç örselenmemiş

el değmemiş sevgilim.
Gönlümdeki Mısır’ın Sultanı

Hazret-i Yusuf’um

varlığımın anlamı

İstanbul’um

Karaman’ım

Bütün Anadolu ve Rum ülkesindeki diyara bedel sevgilim.
Değerli lal madeninin çıktığı yer olan Bedahşan’ım ve Kıpçağım

Bağdad’ım

Horasan’ım.

Güzel saçlım

yay kaşlım

gözleri ışıl ışıl fitneler koparan sevgilim

hastayım!
Eğer ölürsem benim vebalim senin boynunadır

çünkü bana eza ederek kanıma sen girdin

bana imdad et

ey Müslüman olmayan güzel sevgilim.

Kapında

devamlı olarak seni medhederim

seni överim

sanki hep seni öğmek için görevlendirilmiş gibiyim.

Yüreğim gam ile

gözlerim yaşlarla dolu

ben Muhibbi’yim

sevgi adamıyım

bana bir şeyler oldu

sarhoş gibiyim. Bir hoş hale geldim.

FATİH SULTAN MEHMET

Sultan II nci Murat'ın dördüncü oğlu. Yedinci Osmanlı padişahıdır. Manisa'ya vali atandığında henüz çocuktu. Babası tahtan çekilince 1444'te tahta çıktı. Ancak düşmanların baskısıyla tahtan çekilerek (1446) babasının yeniden tahta çıkmasını sağladı. Babası Sultan II nci Murat'ın 1451 yılında vefatı üzerine ikinci kez tahta çıktı. İyi bir asker olduğu kadar büyük bir alimdi. İstanbul'u fethetti İstanbul'u fethetmesinden sonra "Fatih" lakabıyla anılmıştır. İstanbul'un fethi

Orta Çağ'ın sonu Yeni Çağ'ın başlangıcı olmuştur. Bundan dolayı Fatih

"çağ açan hükümdar" olarak da tanınır. Fatih

çıkardığı yasalarla devleti önemli ölçüde yeniden biçimlendirmiştir. Osmanlı topraklarını 2

5 kat genişletti. Yunan felsefesini iyi bildiği gibi

İtalyanca

Latince

Rumca

Slavca

Fransızca

İbranice

Geldanice dillerini bilirdi. Şiirlerinde Avni mahlasını kullanırdı. Avni zühd ve takvadan uzaklaşarak hakiki sevgiliye benliğini yok ederek kavuşan bir sofi olur ve Mirât-ı dil cemâline âyine-dârdur mısrasını yazar.



Eserleri


Der Divan Sultan Mehmets der des Zweiten des Eroberers von Konstantinople (1904 Berlin

Alman Georg Jacob tarafından yapılan bu çalışmada Fatih Sultan Mehmet'in (Avni) 21 şiiri yer aldı)

Osmanlı tarih ve Edebiyat Mecmuasında (sahife 3

1918

Ali Emiri tarafından bulunan yazma Divan-ı Sultan Muhammed Rahimullah Han-ı Sani Hazretlerinin Gazeliyatıdır

Divan-ı Sultan Muhammed Rahimullah başlığıyla yayımlandı.)

Fatih Divanı (1944

latin harfleriyle yayımlandı

Saffet Sıtkı Bilmen)

Fatih'in Şiirleri (1946

Kemal Edip Ünsel)

Fatih ve Şiirleri (1959

Ahmet Aymutlu)

Fatih Divanı (1953

Ali Emiri'nin bulduğu divandan İsmail Hikmet Ertaylan'ın öncülüğünde seçilen 60 şiir hattat ve müzehhiplere İstanbul'un fethinin 500 ncü yıl anısına ayrı ayrı yazdırıldı ve büyük ilgi gördü.) Ancak bu güne kadar basılmamıştır.



Kimsesiz Hiç Kimse Yok


Hiç kimse yok kimsesiz
Herkesin var bir kimsesi
Ben bugün kimsesiz kaldım
Ey kimsesizler kimsesi

Kimse aradığım yollarda
Kimsesizlik kimsem oldu
Dinsin artık hicranın cana
Kimse aradığım yollar
Kimsesiz kimselerle doldu
Avnî (Fatih Sultan Mehmet


Ağlasa derd-i derûnum çeşm-i giryânım sana


Ağlasa derd-i derûnum çeşm-i giryânım sana
Âşikâr olurdu gâlib râz-ı pinhânım sana